160 азы размæ фæззыгон рæстæджы Дзæуджыхъæумæ фыццаг хатт æрцыд зындгонд уæрæсейаг сомихаг нывгæнæг Иван Константины фырт Айвазовский æмæ йæ зæрдыл бадардта хæххон Кавказы рæсугъд æмæ фенддаг бынæттæ, ныффыста сыл абон дæр зындгонд чи сты, уыцы шедевртæ.
Иван Айвазовский уыд 19-æм æнусы уырыссаг хуызфыссынадæн æгæрон лæггад чи бакодта, бирæ хуынтæ йæм чи æрбахаста, уыцы нывгæнджытæй сæ иу. Айвазовский (1817-1900) райгуырд æмæ схъомыл ис денджызы былыл горæт Феодосийы æмæ уымæ гæсгæ йæ уарзондзинад, йе сфæлдыстады фылдæр хай снывонд кодта денджызæн. Критиктæ йæ уымæн рахуыдтой хуызфыссæг-маринист дæр. Æцæгæй дæр фылдæр денджызы алыгъуызонæй чи равдыста, уыцы курдиатджын нывгæнæг уыд нæ уацы хъайтар. Уымæн йæ куыстытæй иууыл зындгонддæр у «Девятый вал», кæцы ныртæккæ дæр ис Санкт-Петербурджы Паддзахадон уырыссаг музейы. Уый ацы нывы хъаруджын æмæ хъæбатыр адæймæгты кадæн сарæзта гимн аивады æвзагыл, Нывы ирдæй зыны æрдзон катаклизм йæ тæккæ гуылфæны æмæ адæм, кæцытæ кæронмæ лæууынц æмæ тох кæнынц æнамондхæссæг уылæнимæ. Ныв «Девятый вал» ма арæх абарынц Бетховены фæндзæм симфонийы уæлахизон финалимæ. Айвазовский йæ царды иууыл стырдæр тас бавзæрста науыл 1844 азы Бискайскы донбакæлæны æмæ йæ нывы равдыста шторм йæ зæрдæйы цы тæлмæнтæ ныууагъта, уыдоны йæ нываивады шедевырты.
Иван Айвазовский æдæппæт скодта æхсæз мин нывы бæрц æмæ йын сæ фылдæр сты денджызы темæйыл. Йе ‘мдугонтæ куыд фыстой, афтæмæй нывгæнæгæн йæ бон уыдис æмæ цыбыр рæстæгмæ, иу-дыууæ бонмæ ныффыстаид тынг стыр чи нæ уыдаид, ахæм ныв. Дыууæ метры бæрц ныв та иу скодта къуыримæ. Айвазовскийы уæды рæстæджы Европæйы базыдтой 25 аздзыдæй йе стыр курдиаты тыххæй æмæ 29 аздзыдæй та ссис профессор.
Курдиатджын нывгæнæг тынг уарзта балцыты цæуын. Æрзылдис бирæ бæстæтыл, уыдон æмрæнхъ Кавказ æмæ Фæскавказ дæр. Ардæм йæ балцы рæстæджы йæ фæндаг акодта Цæгат Ирыстоныл, уый фæстæ æрцыд Тифлисмæ. Уый уыдис 1868 азы. Уымæй размæ та 1839 азы æвдисæн уыд Кавказы цы хæстон операцитæ цыдис, уыдонæн æмæ сæ спайда кодта йе сфæлдыстады. Уæд курдиатджын нывгæнæджы зæрдæ къахта судзгæ маст. Ныппырх йæ бинонты цард æмæ сфæнд кодта дард балцы ацæуын. Тифлисы уæвгæйæ, уый иуран нæ бадт, зонгæ кодта адæмы цардуаг æмæ бынæттимæ æмæ афтæмæй фæлыста йæ цымыдисон нывтæ æнæхъæн зымæджы дæргъы. Айвазовскийы зæрдæмæ афтæ тынг фæцыдис Кавказ æмæ Фæскавказы алæмæттаг æрдз æмæ уайтагъд йæ фæндаггон альбом хуыздæр бахъуыды кæныны тыххæй айдзаг кодта йæхи цæстæй кæй уыдта, уыцы хæххон пейзажты развæлгъау фыстытæй. Нывгæнæг уæд сфæлдыста 12 нывы æмæ сын фæстæдæр бынаты сарæзта равдыст.
Калачы куы ацардис, уæд, зындгонд нывгæнæджы æрмадзмæ цыдысты бынæттон цæрджытæ. Уайтагъд горæтыл айхъуыст Айвазовский сæм уазæгуаты кæй æрцыд æмæ йæм дисæн цыдысты уынынмæ. Йемæ-иу чи аныхæстæ кодта, уыдон-иу сæхи нымадтой амондджыныл. Йæ куыстытæм-иу ын кастысты стыр цымыдисимæ æмæ зыдтой, Кавказ кæй у нывгæнæджы сæйраг темæ, уый. Айвазовскийы тыххæй-иу ныхас кодтой канд интеллигенцийы минæвæрттæ нæ, фæлæ ма уынгты адæм дæр. Сæ ныхас-иу ахицæн уымæй, зæгъгæ, куыд тагъд бакусы йæ нывтыл æмæ йын цас æнтысы, зæгъгæ. Нывгæнæгæн, æцæгдæр, æрлæуд нæ уыдис, æхсæв-иу хъуыды кодта сюжетыл æмæ-иу бон та кæттагмæ хаста алыгъуызон ахорæнтæй дзаг хъуыдытæ. Æппынфæстагмæ æнæхъæн Тифлисыл айхъуыст, зæгъгæ, сæ уазæг нывгæнæг кавказаг нывтыл кæронмæ бакуыста æмæ ныр та йæ фæнды равдыст байгом кæнын. Равдысты нывты æхсæн уыдысты дардыл чи айхъуыст, йæ уыцы популярон куыстытæ: «Дарьяльское ущелье», «Дарьяльское ущелье в лунную ночь», «Вид Кавказа с Казбеком на расстоянии», «Дорога от Млета до Гудаура», «Берег у Поти», «Цепь кавказских гор», «Снежный обвал у Казбека на военно-грузинской дороге», «Тифлис», «Озеро Севан», «Гуниб с восточной стороны», «Восточный берег близ Сухума» «Река Рион» æмæ æндæртæ. Тбилисæгтæ афтæ фæцин кодтой æмæ нал æмæ нал æфсæстысты нывтыл æвдыст Кавказы тæмæссаг бынæтты уындæй. Нывты равдыстмæ æрбацæуын æмæ сæ фенын бантыст горæты фылдæр хайæн. Уый уæд уыдис Тифлисы культурон царды егъау цау æмæ йæ кой кодтой бирæ азты дæргъы.
Айвазовский равдыстмæ бацæуынæн цы ‘хцайы фæрæзтæ бакуыста, уыдон радта горæты сывæллæтты сидзæрдонæн.
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
