Æрцыд йæ царды кæрон. Хуыссы æмырæй йæ сынтæджы, æмæ ма хаттæй-хатт норст зынгау æхгæд уæлтъыфæлтты бынæй мынæг æрттывд фæкæнынц йæ фæлмаст цæстытæ. Йæ хиталæджы хуызæн цонг æнæбонæй æрзæбул йæ сынтæгæй, æмæ цыма уæлхъæдæй бахус, афтæ зыны. Кæддæр хæрзфастæй кæй дардта, уыцы сынты базыры хуызæн дзыкку ныр урс дадалитæй пырхытæй лæууы базыл. Ацы бындзытæ та, ацы… Адæймаджы æнæбон куы базонынц, уæд ыл бынтон сагъуыйынц… Фæлæ, йæ разы чи бады, уыдон сæ бæласы къалиуæй хæстæг нæ уадзынц.
Зæрдæрыстæй цæуы а дунейæ хæстон идæдз Багиан. Йæ тых, йе ʻвзонгад цы цардæн, цы бæстæйæн снывонд кодта, йæ цардæмбал, йæ тиу, йе ʻфсымæр сæ цард цы Фыдыбæстæйæн снывонд кодтой, уый йæ ницæмæй барæвдыдта. Æмæ бафæллад сидзæргæс колхозы быдырты фыргуыстæй, йе ʻххормаг сывæллæттыл катайæ, йæ бæлццæттыл мæтæй, фæлæ тынгдæр та бафæллад, йæ уды рыст ын кæй ничи бамбæрста, уымæй.
Зыдта сидзæргæс, йæ цыппар хъæбулы хъысмæт йæхицæй аразгæ кæй у, æмæ басчъил кодта йæ дыстæ. Бонизæрмæ колхозы быдырты кусгæйæ, æхсæвбонмæ йæ сидзæрты хæррæгътæ æмпъузгæйæ, йæ цардæмбалмæ дзыназгæйæ, ацыд йæ цард. Рæсугъд æрыгон идæдзы йæ цæгат бæргæ кодтой, бирæ йæм фæхатыдысты, фæлæ-иу йæ ныхас уыд: «Фыдæй сидзæр сывæллæтты æз мадæй сидзæр кæнын нал бауадздзынæн». Никæмæй ницы агуырдта æмæ паддзахадæй дæр байрох.
Зæры бонты фæхауæггаг йæ къонайæ сидзæргæс. Лигъдоны ном ыл сбадт. Бæргæ ма фескъуыдта йæ уд йæхи къуыммæ аирвæзыныл, йæ царды бонтæ кæм арвыста, йæ цардæмбалимæ хъæрмудæй аст азы кæм фæцард, уыцы къуыммæ, фæлæ йын нал бантыст. Æмæ мæнæ йæ царды бонтæ фесты…
Æмæ та рынчын зæронд усы зæрдыл æрбалæууыдысты йæ тыхст æмæ уынгæг царды бонтæ.
Дæсгай азтæ рацыд Фыдыбæстæйы Стыр хæстæй, адæмæн сæ судзгæ хъæдгæмттæ байгас сты, фæлæ уæды онг дæр Багиан нæма базыдта, йæ цардæмбал Лалыты Георги цы фæцис, уый. Фесæфт æбæрæгæй æмæ уый сылгоймагæн цыдæр ныфсы хос уыд. Иугæр дзы сау гæххæтт нæ райстой, уæд цы нæ вæййы, кæд, мыййаг, æгас у…
Йæ рæстæджы ахуыргонд уыд Лалыты Георги. Сталиниры педагогон техникумы экономисты дæсныйадыл сахуыр кæнгæйæ, цард Къахеты, куыста Лагодехы районы хистæр ревизорæй. Фæлæ йын хæст фехæлдта йæ бирæ фæндтæ. Йе ʻртæ сывæллоны сæ мадимæ ныууадзгæйæ, фыццæгтимæ фæцыд хæсты быдырмæ. Йæ фæстæ ма цы лæппу райгуырд, уый зонгæ дæр нал бакодта. Йæ хæдфæстæ бархийæ ацыд йæ кæстæр æфсымæр, дæсæмкъласон, суинаг актер æмæ поэт Турки дæр æмæ абоны онг уый фæд дæр фесæфт. Хæстмæ фæцыдысты Багианæн йе ʻфсымæртæ, Тбилисы мединституты студент Иван æмæ Магрез дæр æмæ сидзæргæсæн йæ цæсты бынтæ нал басур сты.
Адаргъ сты хæсты тугхъулон азтæ. Адæм зæххæй дзабыр кодтой, хурæйхæдон. Фæлæ уыцы хъаймæтæн дæр кæддæр кæрон æрцыди. Фæллад хæстонтæй ма удæгасæй чи баззад, уыдон здæхтысты сæ къонатæм, фæлæ ма Багианы бæлцæттæй хъæдхъиутæй фæзынд æрмæст Магрез, иннæтæ фесæфтысты æбæрæгæй, афтæмæй рацыд цыппор азы. Уал азы дæргъы сидзæргæс йæ цотимæ æнхъæлмæ кастысты Георгимæ.
Фæлæ уыцы бон арв рафæлдæхт бинонтыл. 1985 азы сæм иу бон æрбахастой фыстæг. Йа мард разынд Георгийæн. Куыд рабæрæг, афтæмæй Лалыйы-фырт хæсты рæстæджы тохы цæхæрмæ бахауд Новороссийскы цур Чысыл зæхмæ. 1943 азы хистæр лейтенант, æртыназдзыд Лалыты Георги хъæбатырæй фæмард. Уыцы карз тохты кæм уыд мæрдтæ кадимæ ныгæныны фадат. Чи-иу кæм фæмард, уым-иу æй баныгæдтой. Афтæ бакодтой Лалыйы-фыртæн дæр æмæ æбæрæгæй дæр уымæн фесæфт.
Новороссийскы ис хæсты фæдтæ бæрæггæнæг сæрмагонд къорд. Уый, хæсты фæудæй 40 азы фæстæ бамбæлд Георгийы ингæныл. Ракъахтой йæ æмæ федтой зæрдæриссæн ныв: ингæны – цинел, цинелы тыхт – стджытæ. Къорды уæнгтæ асгæрстой цинелы дзыппытæ æмæ дзы ссардтой фыстæг. Йæ уæлæ йæ ном æмæ мыггаг, стæй йæм æй кæцæй æрæрвыстой, уый амынд адрис: ГССР, Лагодехский район, село Арешперани, Лалиева С. И.
Экспедицийы уæнгтæн ма цы базонын хъуыд, чи уыд, уый. Уæдмæ уыд æбæрæгæй чи фесæфт, уыдоны номхыгъды. Георгийæн йе стджытæ систой æмæ сæ баныгæдтой æфсымæрон ингæны, стæй йын уæд Къахетмæ йæ бинонтæм фыстæг арвыстой. Багиан ма кæд нырмæ æнхъæлмæ каст, уæддæр уыцы бон йæ ныфсы мæсыг бындзарæй ракалди. Фæлтау, дам, æм æнхъæлмæ кæсгæйæ куы амардаин. Бинонтæн сæ маст сног, хæрнæджы фынг ын скодтой.
Мæнæн Георги уыд мæ мадыфыд. Цы аз æй ссардтой, уыцы аз ныффыстон фыстæг Новороссийскы историон музеймæ йæ хæстон фæндæгтæ йын базоныны тыххæй æмæ дзуапп райстон музейы кусæг Герман Галинæйæ:
«Сообщаю Вам, что ваш дедушка, старший лейтенант, Герой Малой земли Лалиев Георгий Семенович, воевал в 107 отдельной стрелковой бригаде в 18-ой армии. В начале 1943 года он с десантом на катерах из Геленджика был высажен на Малую землю около г. Новороссийска. 13 мая он геройски погиб в селе Мысхако. Там он и похоронен сейчас в братской могиле, над которой стоит красивый памятник. Имя вашего дедушки высечено на мемориальной доске. Данные о его гибели были найдены Московским следопытом Степаном Кашурко в Центральном архиве Министерства обороны СССР…»
Бафиппайын хъæуы уый æмæ, ныртæккæ Георги цы æфсымæрон ингæны ныгæд ис, уым кæй ис би-рæ ирæттæ, уыдонимæ Гæздæн-ты æфсымæртæй сæ иу. Уымæн æмæ Чысыл зæххыл, стæй æмт-кæй Новороссийскы стыр тугка-лæн тохтæ кæй цыд, уымæ гæсгæ фылдæр хæстон тыхтæ калдтой уырдæм.
Иутæ паддзахады æппæт хæрзтæй дæр хайджын фæвæй-йынц уæлдайджынтæй, иннæтæ баззайынц рохуаты. Цыппар сидзæры мæгуырæй чи фæхъомыл кодта, йæ бинонтæй æртæйы Фыдыбæстæйы хæст кæмæн аныхъуырдта, йæ фыд æмæ йæ хис-тæр æфсымæр Хуссар Ирыстоны 20-æм азы меньшевикты ныхмæ тохы кæмæн фæмард сты, колхозы быдырты фыргуыстæй чи рафтыд, уыцы Багианы паддзахад никуы ницæмæй æрхъуыды кодта. Фæлæ хæстæй æнæнизæй чи æрæздæхт, уыдон дæр, стæй сæ бинонтæ дæр фæистой фатертæ, æхцайы æххуысс, алы социалон лæггæдтæ…
Нæ мадымад тынг æрæнкъард фæстагмæ. Иуæй, рохуаты кæй баззад паддзахады ʻрдыгæй, иннæмæй та йæ цæрæн бынатæй кæй фæхауæггаг. Мах ын алы буц митæ кодтам, фæлæ æрхæндæгæй лæууыд. Уæлдайдæр ын, йæ сæдæ азы юбилейы бон Дзæуджыхъæуы иу æфсæддон ведомствойæ конверты… 300 сомы куы æрбарвыстой, уæд. Уымæй йын «бафыстой» йе стыр лæггæдтæ Фыдыбæстæйы раз.
Йæ цот дæр бирæ фæагуырдтой рæстдзинад, сæ мады тыххæй дæр, стæй хæсты сывæллæттæн исты зæрдæлхæнæнтæ кæй нæй, уый тыххæй, афтæмæй уал иу дæс азы размæ амард сæ хистæр æфсымæр Сулико, иу цыппар азы размæ та амард æппæты кæстæр лæппу, Георги гуыбыны кæй ныууагъта, уыцы Аслан. Æрæджы та йæ цардæй ахицæн сæ иунæг чызг Анетæ. Сæ цотæй ма ныр цардæ-гас у иу лæппу, Валодя, уый дæр уæззау рынчынæй хуыссы.
Новороссийскы ингæн-мемориалы раз Лалыты Георгийы фырт Аслан йæ бинойнаг Клавдия æмæ Герман Галинаимæ
Цæуынц иугай канд хæсты ветерантæ нæ, фæлæ сæ цот, хæсты сывæллæттæ дæр. Æртæфстысты сыл сæ бирæ дудгæбæттæ. Цæуынц се ʻнусон дунемæ, цалынмæ хæсты сывæллæтты тыххæй уæле закъæттæ хæссынц æмæ уыдоныл хъуыды кæнынц, уæдмæ…
Багиан базмæлыд. Йæ цæстытæ гæзæмæ байгом кодта æмæ сæ æртылд цалдæр судзгæ цæссыджы. Уыдон уыдысты рыстзæрдæ адæймаджы уыраугæ цæссыгтæ. Иу хатт ма сулæфыд, æмæ…
Иу хæстон идæдзæй та фæцух нæ бæстæ. Ничи ферох, ницы ферох, зæгъгæ, дзурынæй кæм нæ фæллайæм, уыцы бæстæ…
ДЖУСОЙТЫ Нинæ
