Ирыстоны зæхх бирæ курдиатджын адæймæгтæ радта нæ нацийæн. Уыдон æрвон стъалытау цæхæртæ калынц Ирыстоны арвыл, æмæ сæ кæмæн куыд фылдæр бантыст, йæ курдиаты тых кæмæн куыд стырдæр уыд, афтæ тынгдæр цæхæртæ калы. Æмæ кæд адæймагæн йæ уæлион цард æнусон нæу, уæддæр æнустæм адæмы ‘хсæн цæргæйæ баззайынц йæ бакæнгæ хъуыддæгтæ.
Уыцы адæймæгтæм хауы Гуырдзыстоны ССР-ы аивæдты сгуыхт архайæг, Гуырдзыстоны ССР-ы адæмон нывгæнæг Санахъоты Барис дæр. Уый уыдис Ирыстоны хуызфыссынады аивады бындурæвæрæг Тугъанты Махарбеджы фыццаг ахуыргæнинæгтæй сæ иу.
Санахъоты Барис стыр æвæрæн бахаста нæ ирон нывкæнынады аивадмæ. Æмæ абон кæд не ‘хcæн нал ис, уæддæр йæ фæстæ цы диссаджы аивадон уацмыстæ ныууагъта, уыдонимæ абон дæр стыр æхсызгонæй зонгæ кæнынц аивадуарзджытæ æмæ сæ сæ зæрдæтæм арф исынц.
Санахъоты Барис нывгæнæн аивады бæрзæндтæм лæгъзвæндæгтыл нæ хызт, йæ размæ-иу цы загъдæуыд, уый никуы фæлхатт кодта, фæлæ æдзух уыд сфæлдыстадон агурæнты, ардта ногдзинад æмæ сæ афтæмæй хаста адæмы размæ.
Барисæн йæ курдиаты тых æрдзæй лæвæрд уыдис, йемæ райгуырд Фæлæ цахæмфæнды курдиатджын ма уай, уæддæр курдиат йæ тых, йæ хъомыс нæ равдисдзæн, дæхиуыл æвæллайгæ куынæ кусай, дæ дыстæ счъил куынæ уой, æмæ дæ хид куынæ цæуа, уæд. Барисæн та кусын, змæлын, архайын йæ туджы уыд, йе уæнгты сабийæ ахъардтой æмæ 1932 азы ахуыр кæнынмæ бацыд Цхинвалы аивадон нывгæнæн студимæ, кæцы фæстæдæр рацарæзт æрцыд Цхинвалы нывгæнæн ахуыргæнæндонмæ. Ацы ахуыргæнæндон байгом кæныны инициатор дæр уыдис Тугъанты Махарбег. Номдзыд нывгæнæг йæ цæст æрæвæрдта Барисыл, куыд стыр ныфс бавæрæн кæмæй ис, ахæм перспективон адæймаг, афтæ. Санахъойы фырт дæр нæ фæмæнг кодта йæ ахуыргæ-нæджы ныфс. Æмæ 1938 азы ацы ахуыргæнæндон куы бакаст, уæд йæ ахуыр адарддæр кодта Суриковы номыл Мæскуыйы нывгæнæн институты. Фæлæ уæдмæ райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст æмæ Барисы бахъуыд йæ ахуыр ныууадзын æмæ хæцæнгарз райсын. 1943 азы 12 февралы хорзæхджын æрцыд «Хæстон сгуыхтдзинæдты» тыххæй майданæй.
Барис фæцыдис тохы фæндæгтыл æмæ æрмæстдæр 1946 азы адарддæр кодта йæ ахуыр. Ахуыры рæстæджы уый къахдзæф къахдзæфы фæстæ хызтис аивады бæрзæндтæм. Куыд сфæлдыстадон гоймаг, афтæ йæ рæзты хъуыддагмæ стыр хайбавæрд бахастой ахæм зындгонд нывгæнджытæ куыд академик В. Ефанов, профессортæ П. Малков, С. Дудик æмæ æндæртæ. Уыдон дæр стыр ныфс æвæрдтой сæ курдиатджын ахуыргæнинагæй. Уымæн æвдисæн уыдис Барисы дипломон куыст «Къоста сывæллæттимæ», кæцы ссис зындгонд ныв æмæ йын стыр аргъ скодтой аивадуарзджытæ. Уæдæй, зæгъæн ис, æппæт сфæлдыстадон хъомысæй цæуын кæй райдыдта аивады фæндагыл. Йæ конд нывтæн ын стыр аргъ кодтой æрмæст Ирыстоны нæ, фæлæ уымæн æддейæ дæр. Йæ куыстытæ æвдыст цыдысты раздæры Советон Цæдисы горæтты бирæ равдыстыты залты. Йæ цъылынæджы бынæй цы ныв рацыд «Замечталось», зæгъгæ, уый ссис Хуссар Ирыстоны фыццаг нывгæнæджы куыст, кæцыйы равдыстой Третьяковскы галерейæйы. Институт тынг хорз нысæнттыл куы бакаст æмæ фæстæмæ йæ райгуырæн зæхмæ куы æрыздæхт, уæд æрмæст сфæлдыстадон куыст нæ кодта, фæлæ ма Тугъанты Махарбеджы номыл ахуыргæнæндоны кусгæйæ, уый аккагæй дарддæр кодта йæ фыццаг ахуыргæнæг бындур кæмæн æрæвæрдта, уыцы традицитæ. Аудыдта æрыгон нывгæнджыты курдиат æмæ æвзыгъддзинæдты райтынг кæныныл, хъомыл сæ кодта куыстуарзондзинадыл æмæ аивады бæрзонд идеалтыл, æнувыддзинады æнкъарæнтыл. Уый æвзæрст æрцыд Хуссар Ирыстоны Нывгæнджыты цæдисы сæрдарæй æмæ æнтысгæйæ разамынд кодта Цæдисы архайдæн.
Йе сфæлдыстадыл дзургæйæ, банысан кæнын хъæуы, кæй сфæлдыста ахæм диссаджы нывтæ, куыд «В прошлом», «Родная песня», «Портрет Туганова», «Грустящий», «Трагедия Ливана» æмæ æндæртæ.
Цхинвалы нывгæнджыты хæдзары Хуссар Ирыстоны нывгæнджыты куыстытæн иу ахæмы цы равдыст байгом, уым аивадуарзджыты цæстæнгас сæхимæ аздæхтой йæ ахæм нывтæ, куыд «Песня о Коста» æмæ «1937 год». Фыццаг ныв кæд у лирикондзинады иттæг хорз цæвиттон, уæд дыккаг та фылдæр у саухуызтæй конд. Адæм æмбæхсынц, кæрæдзийы фæстæ тас æвзаргæйæ. Ацы куысты ирдæй æвдыст æрцыд уыцы азты уæззау уавæр.
Нывкæнынады бæрзонд æмвæзадыл йæ арфхъуыдыджын куыстытæ, йæ хай-бавæрд Хуссар Ирыстоны нывкæнынады рæзтмæ æмæ æрыгон фæлтæры аивады хъуыддагыл цайдагъ кæныны тыххæй аккаг аргъ æрцыдис Санахъоты Барисæн. 1957 азы йын лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны ССР-ы аивæдты сгуыхт кусæджы ном, 1950 азы та Гуырдзыстоны ССР адæмон нывгæнæджы ном. Лæвæрд ын æрцыдис Хетæгкаты Къостайы номыл преми дæр.
Номдзыд нывгæнæджы фæстаг куыстытæй сæ иу у «Мои погибшие друзья», зæгъгæ. Йæ дæргъ метр æмæ æрдæг кæмæн у, ахæм кæттагыл уый сцардæгас кодта йæ зынаргъ азтæ æмæ уыцы азты æнæрæстæджы цардæй чи ацыдис, фæлæ йæ адæмы царды ирд фæд чи ныууагътой, уыдоны, афтæ ма йе ‘ввахс хæлæртты фæлгæндзтæ.
Санахъоты Барисы тыххæй бирæ аива-дзонджытæ загътой сæ хъуыдытæ. Хуссар Ирыстоны адæмон нывгæнæг Кæсойты Лаврент: «Санахъоты Барис советон дуджы уыд Хуссар Ирыстонæй Гуырдзыстоны иунæг адæмон нывгæнæг. Уый мæ ахуыргæнæг нæ уыд, фæлæ нывгæнæн ахуыргæнæндоны куы ахуыр кодтон, уæд дзы ахуыргæнæгæй куыста æмæ йæ, кæй зæгъын æй хъæуы, зыдтон. Студент уæвгæйæ, æз арæх уыдтæн йе ‘рмадзы æмæ бирæ уарзтон йемæ ныхас кæнын. Уый уыд иттæг ахуыргонд æмæ интеллигентон адæймаг, уыдис ын стыр авторитет, куыд йæ коллегæты, афтæ студентты æхсæн дæр. Нæ хæларадон ахастытæ дарддæр кодтой ахуыры фæстæ дæр. Уый уыдис стыр нывгæнæг Тугъанты Махарбеджы ахуыргæнинаг, Хуссар Ирыстоны хуызфыссынады раздзогтæй сæ иу. Хъыгагæн, йæ нывтæй бирæтæ нæ къухты нал сты. Баззадис ма нæм дзы æрмæстдæр цалдæр. Санахъоты Барисы царды фæстаг азтæ цыдысты уæззау уавæрты. Йæ цардæмбал трагикон æгъдауæй фæмард 1992 азы гуырдзиаг экстремисттæ горæты куы æхстой, уæд. Йæ мæлæтыл тынг бандæвта.
Хъотайты Григолимæ цы ныв скодта «У нового порога», зæгъгæ, уый æвдыст цыдис Третьяковскы галереяйы.
Уæрæх зындгонд у, Гасситы Æхсар æмæ Хъотайты Григолимæ цы ныв скодтой «Давид Сослан и царица Тамара», зæгъгæ, уый дæр. Барис цы рæстæджы фæлдыста йæ аивадон уацмыстæ, уымæн æз саргъ кæнин куыд Хуссар Ирыстоны хуызфыссынады аивады сыгъзæрин æнус».
Нывгæнæг-архитектор Багаты Феликс та æрымысыд: «Санахъоты Барис уыдис мæ ахуыргæнæг æмæ мæ фыды хорз хæлар. Уыдис уникалон адæймаг, ахуыр нæ кодта бæрзонд æмвæзадыл, йæ тыхтыл нæ ауæрдгæйæ. Уый кæддæриддæр сæ фарсмæ лæууыд æмæ æххуыс кодта йæ ахуыргæнинæгтæн. Æхсæз азы мыл куы цыдис, уæд мæ базонгæ кодта Тугъанты Махарбегимæ. Фенын ын кодта мæ нывтæ. Уый мæ раппæлыд. Банысан кодта нывгæнæджы æвзыгъддзинад мæм кæй ис. Уыцы фембæлд мæнæн уыдис хъысмæтскъуыддзаггæнæн. Афтæ мæ Санахъоты Барис бафтыдта хуызфыссынады аивады фæндагыл.
Уæдæ, Санахъоты Барис нывкæнынады аивадæн кæй райгуырд æмæ йæм фарны къах кæй бавæрдта, бæркадджын хуын æм кæй бахаста, уый ирдæй зыны, цы уацмыстæ сфæлдыста, уыдоны. Йæ уацмыстæй алкæуыл дæр уый ныууагъта йæ зæрдæйы хъарм, йе стыр курдиаты тых.
Ацы бонты зынгæ нывгæнæджы райгуырдыл сæххæст 100 азы. Æмæ кæд йæ амæлæтæй дзæвгар рæстæг рацыд, уæддæр йæ ном рох нæу. Йæ раттæг адæмæн цы бирæ зæрдæмæхъаргæ уацмыстæ сфæлдыста, уыдон та зынгæ бынат бацахстой нæ адæмы нывкæнынады аивады историйы.
Бестауты Валя
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.