Уацамонгæ

 Ирыстоны арæнтæ

Нырма дæр Гуырдзыстон æмæ йæ фарсхæцæг бæстæтæ архайынц (æмæ архайдзысты), цæмæй дунейы дзыллæтæн бауырнын кæной, термин Хуссар Ирыстон æрымысæггаг кæй у, ома «хуссайраг ирæттæ» цы зæххыл цæрынц, уый  кæддæриддæр уыд Гуырдзыстоны зæхх. Афтæмæй та сæхæдæг дæр æмæ сæ фарсхæцджытæ дæр тынг хорз зонынц, Хуссар Ирыстон кæй у ирон адæмы рагфыдæлты бæстæ, уымæн æмæ сæхи историон гуырæнты фылдæр информаци ис Хуссар Ирыстоны тыххæй. Æвæццæгæн ахæм гуырдзиаг нæ разындзæн, уæлдайдæр сæ зонадон кусджыты хсæн, кæцыйæн зындгонд нæу номдзыд гуырдзиаг педагог æмæ æхсæнадон архайæг Яков Гогебашвили. Гъемæ Гогебашвилийы чиныг «Æрдзы дуæрттæ»-йы («Бунебис кари»), кæцы фыццаг хатт мыхуыры рацыд 1868 азы æмæ уæдæй фæстæмæ ногæй уагъд æрцыд 20 хаттæй фылдæр, автор сæргонд «Сыхаг паддзахадтæ»-йы бын фыссы:

«Ирæттæ сты хæххон адæм. Уыдон цæрынц Кавказы хохрагъы астæуккаг хайы, Хевсуретæй Суанеты онг. Уыдонæй иутæ цæрынц хохрагъæн йæ фаллаг фарс, цæгатвахс, иннæтæ та ацы фарс, йæ хусарвахс. Уый ахоссагæн Ирыстон дихгонд у дыууæ хайыл: Цæгат Ирыстон æмæ Хуссар Ирыстоныл…».

 

 

ИРОН КÆФТЫТÆ ÆМÆ СÆ НЫСАНИУÆГ

Ирон адӕмы кæфтытæй иууыл рагондæр æмæ хъуыстгонддæр у Симд. Нартæм дӕр кӕфтытӕй ӕппӕтӕй кадджындӕр уыди симд.

Симдæн уыдис ритуалон нысаниуæг, адæм афтæ нымадтой, цыма ацы кафтæй фарн цæуы. Симды хуызтæ уыдысты иуæндæс.

Дыууӕуӕладзыгон симд кӕнӕ Нӕртон симд кафыдысты Ног азы размӕ. Кафыдысты йӕ дыууӕ уӕладзыгӕй куывды арты ӕмӕ агты алыварс. Кафты мидӕг уӕллаг уӕладзыг хъӕр кодта фыццаг уӕладзыджы кафджытӕм: «Бакувут!». Иннӕты дзуапп уыди «Дӕлӕмӕ ӕрхаут!».

Рагон у хъæлдзæг кафт Чепена дæр. Чепенайы бындур у Симд. Кафыдысты йæ æрмæстдæр нæлгоймæгтæ чындзæхсæвы кæрон. Кафт амонæг хъуамæ уыдаид, зарынмæ, цыргъзонд ныхæстæм чи арæхст, ахæм, хорз кафаг лæппу. Пайда кодта ехсӕй. Чепена хъӕлдзӕг кафт у, амонӕджы, раст чи нӕ кафыдис, уыдоны-иу доны дӕр баппӕрстой. Фӕлӕ тӕргай ничи кодта.

Хонгæ кафтӕн йæ ном – йæ уæлæ. Сылгоймаг йæ хæдæфсарм æмæ уæздандзинады аххосæй хъазты астæу никуы æрлæууыд. Æмæ йӕ хъуыдис рахонын. Лæджы хуызæн лæг кæддæриддæр аккаг æгъдау лæвæрдта сылгоймагæн. Ахæм лирикон психологион хъуыдыйы бындурыл амад у ирон хонгæ кафт.

Иннæ хъуыстгонд ирон кафт та уыдис Цоппай. Цоппай ритуалон кафт у. Рагзаманты-иу искæй арв куы æрцавта, уӕд-иу адӕм афтӕ нымадтой, цыма уыцы адӕймагӕн æрвон тыхтӕ раарфӕ кодтой. Ӕмӕ йыл кӕуын дӕр не  мбӕлди. Хаххы алыварс цоппай кодтой заргӕ æмæ кафгӕйӕ – хистӕртӕ дӕр, кӕстӕртӕ дӕр, нӕлгоймӕгтӕ дӕр, сылгоймӕгтӕ дӕр. Сӕ зарӕджы иунӕг базард уыди «Елиа, Елиа! Ӕлдары цоппай!».

Устыты кафты фӕрцы сылгоймӕгтӕ куырдтой уӕларвӕй къӕвдатӕ кӕнӕ хур. Хъӕуы алыварс зылдысты кафджытӕ ӕртӕ хатты, сӕ разӕй та хастой бел кӕнӕ хӕфс чындзы хуызы арӕзтӕй. Уыцы кафтмæ нӕлгоймӕгтӕн кӕсын не’ мбӕлди. Кӕд-иу нӕлгоймаг кафджыты размӕ фӕци, уӕд-иу ӕй ӕрцахстой, æмæ-иу æй «ауӕй» кодтой йӕ бинонтӕн кӕнӕ та-иу æй донмӕ ныппӕрстой.

Зилгӕ кафт æнцон кафтыл нымад нӕу. Кафтæн йæ мидис уый мидæг ис, æмæ хъæрццыгъа (лæппу) ахсы бæлоны (чызг). Уыцы кафт ерысы хуызӕн уыди. Уӕлдай арӕхстдзинадыл чызгӕн нымад уыди сабыр, ӕнӕфенкъуысгӕ кафт. Чызджытӕ сӕхи ахуыр кодтой ӕнӕфенкъуысгӕ кафт кӕныныл.

Хъаматимӕ кафт цалдӕр хуызы ӕмӕ къахфындзтыл кафт нæ фыдæлтæм нымад уыдысты лæгдзинад æмæ хъæбатырдзинад æвдисæн кæфтытыл. Хъаматимӕ сæ къахфындзтыл хъуамæ афтæ цырд кафыдаиккой, сӕ хъаматӕ  куыднæ ферттив-ферттив кодтаиккой.

 

Рагон æнæфæтджиæгтæ

*Хуыцау, зæдтæ, дауджытæ æмæ дунейы фарны ныхмæ чи у, ахæм ми, архайд æмæ ныхас кæнын.

*Хуыцау, зæдтæ æмæ дауджытæм былалгъæй кувын, æвирхъау ми бакæнынæн сæм æххуысмæ сидын, цæстмæхъус митæ сын кæнын кæнæ сæ æвзæр зæгъын, ралгъитын, бафауын.

*Ирон адæмæн уаз чи у æмæ табу кæмæ кæнынц, уыдонæй мæнг ард бахæрын кæнæ мæнг сомы бакæнын, бафхæрын, сæ ныхмæ фыдархайд кæнæ сыл цъыфкалæн кæнын.

*Ирон хæдзары артдзæстыл æмæ Сафайы рæхысы цур æлгъаг цæрæгойтæ æмæ, ирон адæм кæй нæ хæрынц, уыцы цæрæгойты фыд фыцын. Хуыснæггаг кæнæ гæртамæй ист хæлц сыл фыцын.

*Артдзæстыл бату кæнын, исты æлгъæгтæ йыл æвæрын.

*Хуыцау æмæ Сафамæ табу нæ бакæнгæйæ, артдзæсты рæхыс рафтауын, æндæр ранмæ йæ ахæссын, искæмæн æй раттын, ауæй йæ кæнын, чъизи ран æй сæвæрын, къахæй йæм бавналын, йæ сæрты ахизын.

*Кувæндоны, дзуары бын, кувинæгты раз кæнæ фæлдисинæгты раз мæнгард ныхас æмæ фæлитой митæ кæнын, искæуыл хъæр кæнын, æвзидын, къух сисын, искæмæй исты адавын, топпæй кæнæ æндæр исты хæцæнгарзæй æхсын.

*Кувæндоны, дзуары бын, кувинæгты кæнæ фæлдисинæгты раз æнæфсарм ми кæнæ чъизи ныхас кæнын, нæфæтчиаг кæнæ йæм æлгъаг истытæ хæссын, Хуыцауы æвастæй (хатыр дзы нæ ракургæйæ) хæйрæг, калм, куыдз, хæрæг, хуы зæгъын.

 

 

Рагон къамтæ дзурынц:

Турчы æрцæрæг ирæттæ. Бозаты хъæуы цæрджытæ.

Къамы сты æрмæстдæр Хосонты мыггаджы минæвæрттæ

 

 

Брытъиаты Елбыздыхъойы æлвæст хъуыдытæ

… Цымæ цы тагъд кæнæм не ‘взаг ферох кæныныл? Цæмæй дзы схъыг стæм? Цæмæн æппарæм не ‘гъдæуттæ, сæ фылдæр ахуыргонд адæмæн дæр бæллиццаг куы сты.

* * *

Адæммæ сæхи ‘взагæй куы сдзурай, сæхи ‘гъдау сын дæ ныхæстæн бынæвæрæн куы кæнай, уæд дæ бамбардзысты.

* * *

Ныртæккæ ахæм рæстæг у, æмæ алчидæр хъуамæ размæ тырна, алчидæр хъуамæ агура йæхицæн рад æмæ бар.

* * *

Æнгомдæр лæууын хъæуы кæрæдзимæ иннæ хæххонтимæ!

* * *

Махæн нæй ирон лæджы ном æгадмæ тæрыны бар!

 

 

Хъæлдзæг хабæрттæ

КУЫЙТЫ ФÆСТÆ

Гагарин космосмæ куы атахт, уæд иу къуыдипп лæг йæхицæй æппæлынмæ æрхъавыд:

– Ныр космосмæ атæхын цас диссаг у?!. Куыдз раздæр атахт æмæ куыдз кæм атахт, уым æз нæ атæхдзынæн!..

– Хорз лæг, байрæджы кодтай, куыдзы фæстæ лæгтæ райдыдтой тæхын, – фелхыскъ æй кодта чидæр

ДЫУУÆРДÆМ САЙД

Хъуыхъуын уазæгуаты ныццыд йæ быдираг хæстæджытæм.

– Хызын нæм нæ разынд, хызын, æндæра уын иу-дыууæ къуымыхцыйы  куыднæ рахастаин, – бæхæй куы рхызт, уæд йæхи рæстытæ кæныныл схæцыд.

Даккаг бон сæхимæ куы цыд, уæд йæ фысым «бакатай» кодта:

– Хызын нæм нæй, хызын, æндæра дын сывæллæттæн дыргътæ куыднæ авæрдтаин…

– Мæнæ мæ дзыппы ахæм цыдæр ис, – загъта Хъыхъын æмæ йæ хæлафы дзыппæй иу голладжы йас хызын сласта…