Ахæм номимæ августы кæрон Дзæуджыхъæуы Нывгæнджыты цæдисы равдыстыты залы байгом равдыст, кæцы баст у Галаты Барисы оперæ «Нарты Батрадз»-ыл 80 азы сæххæсты бонимæ. Равдыст у Галаты Барисы номыл фонды, Дзæуджыхъæуы Композиторты республикон цæдисы æмæ культурæйы управленийы иумиаг проект, кæцы мадзалмæ æрбацæуджытæн фадат радта сфæлдыстадон цæдисы атмосферæйы аныгъуылынæн.
Нарты кадджытæн æнæсфæлхаттгæнгæ иллюстрациты сфæлдисæг – адæмон нывгæнæг Тугъанты Махарбег куыста оперæйæн сценæ сфæлындзыныл, ныв кодта костюмты эскизтæ. Равдыстмæ æрбацæуджыты рæгъмæ рахастæуыд 40 экспонаты бæрц – оркестры партитурæтæ, либреттойы тексттæ, афтæ ма аивæдты архайджыты къамтæ сæ ахуыргæнинæгтимæ æмæ нывтæ спектаклты сценæтæй.
Гаглойты Лианæ, Галаты Барисы номыл ирон культурæйы Свердловскы æхсæнады къухдариуæггæнæг: «Абон, ахæм раст проект саразгæйæ, кæцы бæтты дыууæ генийы нæмтты, мах сарæзтам ахсджиаг къахдзæф. Ирон адæм сæрыстыр сты ахæм курдиатджын адæймæгтæ нæм кæй уыд æмæ абон дæр кæй ис, уымæй. Ирон композитор, дирижер Галаты Барис æмæ Цæгат Ирыстоны адæмон нывгæнæг Тугъанты Махарбеджы сфæлдыстадон æмхæларады равдыстæн стыр нысаниуæг ис».
Сæ цардвæндаг æнгом баст уыд Хуссар Ирыстонимæ
Хъысмæты фæндонмæ гæсгæ рауад афтæ, æмæ ирон культурæйы дыууæ генийы цардвæндаг æнгом баст уыд Хуссар Ирыстонимæ. Дыууæ дæр сæ диссаджы уацмысты фылдæр хай сфæлдыстой Ирыстоны хуссары.
«20-æм æнусы 30-æм азты Цхинвалы дыууæ курдиаты – нывгæнæг Тугъанты Махарбег æмæ композитор Галаты Барис уыцы иурæстæджы фæлдыстой сæ æнæмæлгæ уацмыстæ. Уыдонæн æвзонг фæлтæрыл се ндæвдад афтæ тыхджын уыд æмæ-иу фæсивæд хъуыды кодтой нывкæнынады аивад равзарой, æви музыкалон аивады хаххыл ацæуой. Дыууæ генийы æмхæларады фæрцы уыцы рæстæджы куыстой фыццаг ирон оперæ «Нарт Батрадз»-ыл, кæцыйæн эскизтæ сныв кодта Тугъаны фырт, æмæ йын музыкæ та ныффыста Галаты Барис», – банысан кодта композитор Макъоты Ацæмæз.
Цæгат Ирыстон-Аланийы культурæйы министры хæдивæг Хъуысаты Залинæ загъта, зæгъгæ, Нарты эпос абон дæр у тынг ахсджиаг аивады алыгъуызон формæты. «Абон мах стæм аивады бæрæгбоны. Нарты эпос, архетипикон символтæ æмæ мотивтæ сты дунеон культурæмæ ирон адæмы иууыл зынгæдæр хайбавæрд. Фæнды мæ бузныджы ныхæстæ зæгъын равдысты организатортæн, кæцытæ сарæзтой фыццаг ирон оперæ æмæ нæ базонгæ кодтой Ирыстоны музыкалон æмæ нывкæнынады аивады зынгæ бындурæвæрджыты æмхæларады факттимæ», – загъта Хъуысаты Залинæ.
Гаглойты Лианæйы ныхæстæм гæсгæ, равдыст стыр цымыдисдзинад сæвзæрын кодта æхсæнадмæ æмæ аххæсдзæн æнæхъæн мæйы дæргъы.
Цыбыртæй дыууæ генийы цардвæндаджы тыххæй.
Хуссар Ирыстонимæ Галаты Барис (Аслан-Гирей Галати) фыццаг хатт базонгæ 1929 азы, Ленинграды музыкалон техникумы ахуырдзау уæвгæйæ. Ирыстоны хуссармæ æрцыд сфæлдыстадон командировкæйы фольклор æрæмбырд кæныны тыххæй. 1930 азы та ногæй æрцыд Хуссар Ирыс-тонмæ æмæ бæстæзонæн институты бахæсмæ гæсгæ (абон ХИЗИИ) фыста зарджытæ. 1931 азы музыкалон техникум каст фæуыны фæстæ æппынæдзух цæрынмæ æрцыд Цхинвалмæ æмæ уæдæй фæстæмæ нал фæхицæн Хуссар Ирыстонæй. Растдæр уый Цхинвалы ссис фыццаг профессионалон композитор æмæ дирижер. Уыцы аз Галайы фырт Цхинвалы сорганизаци кодта музыкалон скъола, цыран уыд ахуыргæнæг æмæ йæ фыццаг директор. 1934 азы педадгогон техникумы уый сорганизаци кодта хъисджын инструментты оркестр 37 адæймаджы скондæй æмæ хор та – 45 зарæггæнæджы хайадистæй. 1938 азы Хуссар Ирыстоны автономон областы централон комитеты уынаффæйæ зард æмæ кафты иугонд паддзахадон ансамблмæ æрбаиу сты областон хор, адæмон кафты ансамбль æмæ оркестр. Коллективы аивадон къухдариуæггæнæгæй нысан æр-цыд Галаты Барис, ансамблы штаты уыд 125 адæймаджы. 1938 азы уый слæууыд Хетæгкаты Къостайы номыл Хуссар Ирыстоны драмон театры сæргъ.
1931 азы Цхинвалмæ æрцыд нывгæнæг Тугъанты Махарбег. Уый æрцард 8-æм июны (абон Сталины) уынджы иу чысыл хатæны. 1932 азы апрелы байгом кодта нывкæнынады студи, цыранмæ æрбамбырд кодта лæппуты æппæт скъолатæй æмæ сын амыдта алфамбылайы дуне ирд ахорæнты палитрæйы фæрцы равдисын. Куыста уæззау уавæрты колхозоны культурæйы хæдзары (ныртæккæ паддзахадон драмон театр) чысыл хатæны. Нæ сын фаг кодтой ахорæнтæ, гæххæтт. Тугъанты Махарбег-иу йæхи чысыл куыстмыздæй балхæдта студийæн хардзы æрмæджытæ. Афтæмæй та бирæ рæстæджы дæргъы Махарбег æмæ йæ фырт Энверæн уыд æрмæстдæр иу сынтæг. Хатт-иу сæ бахъуыд æххормагæй схуыссын дæр.
Дыууæ генийы фембæлд
1931 азы Цхинвалы Барис æмæ Махарбеджы фембæлд æхсызгон уыд дыууæйæн дæр. Уыдон уæдмæ дæр кæрæдзи зыдтой. Фыццаг хатт базонгæ сты 1904 азы Петербургы Цæгат Кавказы студентты землячествойы бæрæгбонтæй сæ иуы. Цхинвалы сæм сæ фембæлд дисау нæ фæкаст, уымæн æмæ 30-æм азты Хуссар Ирыстоны цардысты æмæ куыстой Ирыстоны æппæт регионты минæвæрттæ. Ам цардысты Коцойты Арсен, Дзилихты Георги, Къорнаты Барис æмæ æндæртæ. Цхинвалы цæрджытæ хорз зыдтой педагогон институты доцент Гæдиаты Петры, уымæн йæ фыд уыд зынгæ ирон фыссæг Гæдиаты Секъа. Коммунистон партийы областон комитеты фыццаг секретарь уыд Тутиаты Барис, хъæды хæдзарады кусæг та – Кочысаты Мишæ, уый та уыд зынгæ фыссæг Кочысаты Розæйы æфсымæр. Тугъаны фырт ахуыргæнæджы куысты æмрæнхъ кодта сфæлдыстадон куыст дæр. 1935 азы йæ бæстæзонæн институт арвыста командировкæйы Ленинград æмæ Мæскуымæ хуссарирыстойнаг музейæн Эрмитаж æмæ Уырыссаг музейы нывтæ ссарыны тыххæй. Фысджыты цæдис ын бахæс кодта сойджын ахорæнтæй Хуссар Ирыстоны фысджыты портреттæ сныв кæнын.
1937 азы Цхинвалы нывкæнынады студийы бындурыл арæзт æрцыд нывгæнæн ахуыргæнæндон, йæ директор ссис Тугъанты Махарбег. Стыр дæсныйы аивады ноджы иу курдиат уыд драмон театры спектаклтæн сценæ фæлындзын. Æмæ йын ам иумиаг архайд уыд Галаты Барисимæ – композитор фыссы музыкæ театрты сæвæрдтытæн, æмæ нывгæнæг та сценæ фæлындзæн куыстытæ æххæст кæны æмæ аразы актерты костюмтæн эскизтæ. Ноджы ма Тугъаны фырты архайды иу здæхт уыд Нарты эпосы иллюстраци.
Галаты Барис æмæ Тугъанты Махарбегæн стыр кад уыд Хуссар Ирыстоны цæрджыты ‘хсæн
Хуссар Ирыстоны автономон областы къухдариуæгады аудгæ ахасты фæрцы уыдон аирвæзтысты 1937-1938 азты репресситæй. Иу хатт Дзæуджыхъæуæй æрцыд фыстæг Хуссар Ирыстоны автономон областы коммунистон партийы обкомы фыццаг секретарь В.Цховребашвилийы номыл ахæм куырдиатимæ, зæгъгæ, равзарут «урсгвардион капельмейстер Галайы фырты æмæ æлдар-помещикы фырт Тугъаны фырты» хъуыддæгтæ. Партион лидер фыстæг бакаст, нывæрдта йе стъолы лагъзы æмæ йæ кой никуыуал скодта. Цховребашвили уыд Ирыстоны хуссары ирæтты политикон хæдуагæвæрды ныхмæ, фæлæ хъахъхъæдта национ аивад æмæ литературæйы архайджыты. Ацы факт, равдыст байгом кæныны церемонийы бафидар кодта РЦИ-Аланийы адæмон нывгæнæг Гасынты Жорж дæр.
Тугъанты Махарбег архайдта, цæмæй адæмы цæсты ма хаудаид. Гæнæн ис, æмæ уымæн йæ аххосаг уыд номджын бинонтæй рацæугæ кæй уыд æмæ хæсты агъоммæйы Венæйы (Австри) нывгæнæн ахуыргæнæндоны кæй ахуыр кодта, уый. Советон Цæдисы рæстæджы биографийы ацы факттæн гæнæн ис уыдаид негативон фæстиуджытæ.
Галаты Барис та уыд хуссарирыстойнаг автономийы æхсæнадон царды центры. 1948 азы уый, куыд Ирыстоны музыкалон æхсæнады минæвар, афтæ уыд Советон Цæдисы композиторты фыццаг съезды, хайад иста областы хицауиуæгады бынæттон органты куысты. 1959 азы 30 марты драмон театры уагъд æрцыд йæ 70 азы юбилейы цытæн изæр. Юбилярæн скад кæныны тыххæй æрæмбырд сты партион, советон, профцæдисты æмæ фæскомцæдисон организациты минæвæрттæ, горæт Сталиниры куыстуæтты æмæ уагдæтты кусджытæ. Бирæнымæц арфæйы ныхæстæ загъдæуыд Галайы фырты адресыл, йæхæдæг та уыд сценæйыл цухъхъайы. 1974 азы августы Хуссар Ирыстонмæ æрцыд латвиаг композитор Салакс Вилнис – 300 музы-калон уацмысæй фылдæры автор. Цхинвалмæ æрцыдис, сæрмагондæй ирон композитор Галаты Барисимæ базонгæ уæвынмæ.
Тугъанты Махарбег кæд Цхинвалы сарæзта нывкæнынады национ скъола, сфæлдыста йæ бирæнымæц шедевртæ æмæ схъомыл кодта курдиатджын ирон нывгæнджыты æнæхъæн фæлтæртæ, уæддæр цардæй ахицæн Хуссар Ирыстонæй дард ран. Галаты Барис та баззад Ирыстоны хуссары. Цардæй ахицæн 1976 азы 86 аздзыдæй.
1987 азы 25 июны Хуссар Ирыстоны æхсæнад банысан кодта нывгæнæн ахуыргæнæндоны юбилей, кæцы арæзт æрцыд Тугъанты Махарбеджы хъæппæрисæй. Ахуырадон уагдоны кæрты æвæрд æрцыд курдиатджын организатор æмæ педагогы бюст, кæцыйы автор уыд йæ ахуыргæнинаг, зынгæ скульптор (дзæнæттаг) Кокойты Уасил. Цалдæр азы размæ Цхинвалы уынгтæй сæ иуæн лæвæрд æрцыд Тугъаны фырты ном. Цхинвалы ис Галаты Барисы номыл уынг дæр. Уымæй дарддæр ма Цхинвалы архайы композиторы хæдзар-музей, цыран ын йæ хъæздыг сфæлдыстадон бынтæ хъахъхъæнынц Аслан-Гирей Галатийы номыл культурæйы фонды, Цхинвалы композиторы хæдзар-музейы къухдариуæггæнджытæ Гаглойты Лианæ æмæ Гæбæраты Андрей.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.