2020 азы 5 марты Республикæ Хуссар Ирыстоны Президент Бибылты Анатоли йæ къух æрфыста Барамындыл, гуырдзиаг куынæггæнджытæ 13 ирон коммунары куы фехстой, уыцы бон – 20 июны ирæтты геноциды амæттæгты Мысæн бон сфидар кæныны тыххæй.

Геноциды амæттæгты ном мысыны тыххæй Республикæ Хуссар Ирыстоны, афтæ ма хуссар-ирыстойнаг фæсарæйнаг уагдæтты дæр уагъд æрцæудзысты фыдохы мадзæлттæ, æруаддзысты паддзахадон тырысатæ, аргъуанты цæгъддзысты дзæнгæрджытæ æнаххосæй фæмардуæвджыты ном арынæн, иумæйагæй, иу уысм æмырæй алæугæйæ.

Сæдæ азы размæйы трагикон цаутæ, байгасгæнæн кæмæн нæй, ахæм хъæдгæмттæй баззайдзысты ирон адæмы зæрдæты. Ахæм фыдракæндтæн нæй, цас рæстæг рацыд, уымæ гæсгæ аргъгæнæн. Дунеон æмæхсæнады ‘рдыгæй, фыццаграды, Гуырдзыстонæн йæхицæй, ирæтты геноцидæн стæрхон кæнын æмæ банымайын къухы бафтын кæнын у фыццаградон ахсджиагдзинадимæ иумæйагнацион хæс, дæтты геноциды рецидив мауал сфæлхатт кæныны гаранти.

Ирæтты геноцидыл 100 азы сæххæсты фæдыл Республикæ Хуссар Ирыстоны Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрад Сидт арвыста фæсарæйнаг паддзахадты Хицауадтæ æмæ æхсæнадæмон организацитæм, цæмæй банымайой æмæ стæрхон кæной ирæтты геноцидæн, куыд адæймагады ныхмæ æгъатыр фыдракæнд, афтæ. Хуссар Ирыстон сиды дунеон æмæхсæнадмæ, цæмæй райсой карздæр барæнтæ паддзахадты бæрндзинад фæтыхджындæр кæнынмæ адæмты геноцидæй бахизыны, фыдракæндты ныхмæ тох кæнын æмæ сæ мауал æруадзыны фæдыл. Ирæтты геноцид у историон рæстдзинады фарст æмæ домы политикон æгъдауæй йын саргъ кæнын.

Республикæ Хуссар Ирыстоны Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрад хаты фæсарæйнаг  паддзахадты Хицауадтæм, цæмæй хъусдардмæ райсой, Ирыстоны адæмæн трагикон – XX æнусы 1918-1920 азты Гуырдзыстоны хицауад ирон адæмы ныхмæ кæй сарæзта, уыцы геноцидыл 100 азы бон. 2020 азы 20 июны Ирыстоны алы бинонтæ дæр нысан кæндзысты уыцы фыдохы бон сæ хиуæттæ æмæ æввахс адæмы, гуырдзиаг тыхгæнджыты къухæй фæмардуæвæг, Хуссар Ирыстоны сабыр цæрджыты ном арынæн.

Уæдæй рацыд бирæ азтæ, фæлæ хъизæмайраг рыст нæ сабыр кæны абоны онг дæр. 1920 азы æрцæугæ тугкалæн цаутæн нæй рæстæгæй сбарæн, нæй сын ферохгæнæн, уыцы адæймагады ныхмæ фыдракæндтæн ферохгæнæн куыднæ ис, афтæ.

Рагзаманты ирæтты паддзахад – астæуккагæнусон Алани уыд иууон-территориалон баиугæнд, кæцыйы æмиу кодта иу æвзаг, уырнынад, культурæ æмæ Кавказы сæйраг хохрагъы фæйнæфарс иумæйаг территори.

Ирыстон-Алани йæ бирææнусон историйы дæргъы æддагон æлдарадæй уыд хæдбар паддзахад, сыхаг Гуырдзыстоны хъауджыдæр, кæцы астæуккаг æнусты 300 азы бæрц уыд Персаг паддзахад æмæ Осмайнаг империйы дæлбар, уæдмæ, цалынмæ XVIII æнусы кæрон æмæ XIX æнусы райдианы уырыссаг æфсад не ссæрибар кодта гуырдзиаг адæмы оккупаци æмæ физикон куынæгкæнынадæй.

Уыцы рæстæджы æддагон тасдзинæдты ныхмæ Ирыстоны иугæндзон ныхмæлæууынад Централон Кавказы цæгат æмæ хуссары æппæт ирон æхсæнадты царды дæр уыдис иугъæдон фæзынд. Фæлæ XVIII æнусы æмбисæй райдайгæйæ, Кавказы Уæрæсейы империйы активондзинад куыд тыхджындæр кодта, афтæ дзы ирæттæ сæхицæн æууæнкджын æмцæдисон фенгæйæ, Уæрæсемæ райдыдтой хатын, цæмæй сæ айстаид йе скондмæ.

1749-1752 азты Петербурджы уыд ирон минæварад Ирыстоны хуссар æмæ цæгаты цæрæг æппæт ирон æхсæнадты минæвæртты скондæй. Бæрзонд æмвæзадыл арæзтæрцæуæг минæварад, æмæ бæрзонд æмвæзадыл уагъдæрцæуæг уырыссаг-ирон баныхæстæ уыдысты фидар æвдисæн, Кавказы дæр æмæ Санкт-Петербурджы дæр Ирыстон нымад кæй уыд куыд иууон авторитетон этно-националон æхсæнад сæрмагонд геополитикон статусимæ.

Баныхæсты фæстиуæгæн арæзт æрцыд æнгом политикон ирон-уырыссаг цæдис. Ирыстон Уæрæсейы Империмæ бацыд 1774 азы, Уæрæсе Туркимæ сабырадон бадзырд куы бафыста, уый фæстæ, кæцы аиуварс кодта Уæрæсейы паддзахады фæлгæтты барвæндон бындурыл Ирыстоны фактон æгъдауæй  сфидаркæнынады ныхдуртæ.

Сæрмагондæй банысан кæнын хъæуы, Хуссар Ирыстонимæ сыхагиуæггæнæг уæды гуырдзиаг зæххытæ дæр, Гуырдзыстоны разамынады фæндонмæ гæсгæ, кæй бацыдысты Уæрæсейы империйы скондмæ, фæлæ уый æрцыд 1801 азы император Павелы Манифестмæ гæсгæ – райдианы скæсæн-гуырдзиаг, фæстæдæр та – ныгуылæн-гуырдзиаг, кæцытæ Уæрæсейаг империйы фæстæдæр азты хаудысты дыууæ губернимæ – Тифлисаг æмæ Кутаисаг.

Фæлæ, æгæрыстæмæй, гуырдзиаг зæххытæ Уæрæсейаг империмæ куы бацыдысты, уый фæстæ дæр ирæттæ æвзæрстой фылдæр æндæвдад æрмæст гуырдзиаг феодалты ‘рдыгæй нæ, фæлæ  паддзахы администрацийæ сæ ног сæрхъызойты  ‘рдыгæй дæр.

Гуырдзиæгтæн ирон территоритæм тырнындзинад куыд «хисæрмагонд зæххытæ» сисс ног гуырдзиаг феодалты традицион политикон курс. Гуырдзиаг æлдарады агрессивон экспансийы ныхмæ сæрибар ирон цæрджыты ныхмæ-лæудæн алы хатт дæр уыдис адæмон-сæрибаргæнæг характер.

Зындгонд куыд у, афтæмæй 1917 азы Уæрæсейы æрцыд кардиналон æхсæнадон-политикон ивындзинæдтæ. Со-ветон хицауиуæгады фыццаг конституцион акт уыди 1917 азы 15 ноябры истæрцæуæг Уæрæсейы адæмты барты Деклараци, кæцы раздæры Уæрæсейаг Империйы æппæт адæмтæн дæр радта хæдуагæвæрды бар.

Уæрæсейы революцион цаутæ басгуыхтысты империйы ныппырх æмæ Фæскавказы националон-паддзахаддзинад аразыны райдайæн. Гуырдзиаг Националон Совет гермай-наг оккупацион хицауады æндæвдадæй расидт гуырдзиаг паддзахадон арæзтад. 1918 азы 26 майы гуырдзиаг бын-дурæвæрæг æмбырд райста акт хæдбар Гуырдзыстоны Демократон Республикæ саразыны тыххæй.

Уæдмæ Ирыстоны уæвынад кодта легитимон æгъдауæй æвзæрстæрцæуæг Ирон Националон Совет, кæцы, национ интерестæ хынцгæйæ, реализаци кодта национ нысаниуæджы ахсджиаг хæстæ. 1918 азы 28 майы Ирыстоны делегатты Æртыккаг уанел не сразы ног гуырдзиаг разамынады фæндоныл, йæ хицауиуæгад ын банымайыны тыххæй. Ирæттæ, райсгæ хæдуагæвæрды барыл бындуриуæггæн-гæйæ, хайад нæ райстой Гуырдзыстоны парламентмæ æвзæрстыты.

Ног гуырдзиаг хицауад иуварсонæй сбæлвырд кодта йæ арæнтæ Уæрæсеимæ Сæйраг Кавказы хохрагъыл, сæ хъуыдымæ гæсгæ уый ифтонг кодта Гуырдзыстоны æрдзон хъахъхъæнынад æмæ нысан кодта Ирыстоны хуссар хай æмбæлон уагыл ног гуырдзиаг баиугæнды скондмæ бакæнын. Уыцы планы ныхмæ æрлæууыдысты æрмæстдæр хохрагъы хуссарварс цæрæг æмæ сæхи УСФСР сконды расидæг ирæттæ.

Ног гуырдзиаг хицауадмæ срæгъæд план – территориалон проблемæ – хуссайраг ирæтты ныццæгъдын æмæ Уæрæсеимæ арæнгонд территоритæ ссæрибар кæныны фæрцы аскъуыддзаг кæнын.

Афтæмæй, тæккæдæр 1918 азы Гуырдзыстоны райдыдтой хуссайраг ирæтты ныхмæ ног «демократон» хицауады гарзджын тыхтæй спайда кæнгæйæ, куынæггæнæн операци-мæ цæттæ кæнын. Ног гуырдзиаг хицауиуæггæнджыты нацистон риторикæ хорз æвдыст æрцыд уæды дуджы периодикон мыхуыры.

Гуырдзыстоны «демократон хицауад» Ирыстонмæ бабырсыны агъоммæ рапарахат кодта ныстуан «Гуырдзиаг хæстонтæм – райгуырæн уæзæг хъахъхъæнджытæм», цы ран сидт «…ма уæд хатыр уæйгæнджытæн, хъæстæ кæлмытæн сæ лæппынтимæ, кæцытæ хъуамæ куынæг æрцæуой. Уый домдæуы гуырдзиаг адæмы хæрзиуæгæн!».

Уæды рæстæджы газетты фыстой «æппæт гуырдзиаг адæмы фидар фæндон æмæ йæ хицауады æнæфæцудгæ уынаффæйы тыххæй – гадзрахатæйцæуджыты ахстон æфсæн цъылынæй асыгъдæг кæнын æмæ амæрзын, æмæ зынг æфсæйнагæй нæ национ буарæй хæфдзаст сынчъытæ стонын» (газет «Эртоба», 1920 азы, 20 июнь).

Ирыстонмæ гуырдзиаг куынæггæнджыты генералон размæбырст райдыдта 1920 азы 12 июны. 20 июнмæ куынæг æрцыд ирон политикон къухдариуæгад. Уыцы бон райсом раджы гуырдзиаг карателтæ фехстой 13 коммунары – Цхинвалы хуымæтæг цæрджыты, кæцытæ аххосджын уыдысты æрмæстдæр уымæй, ирæттæ кæй уыдысты. Хуссар Ирыстоны столицæ Цхинвал бацахсгæйæ, райдыдтой сабыр ирон цæрджыты иууылдæр куынæг кæнын.

Гуырдзиаг регулярон æфсады куынæггæнæн операци æркодта мингай сабыр цæрджыты мæлæтмæ – куыд гуырдзиаг хæстонты къухæй, афтæ стонг, уазал æмæ низтæй, Ирыстоны цæгат хаймæ Стыр Кавказы æфцгуытыл хизгæйæ. 50 мин адæймаджы бæрц фесæфтой сæ хæ-дзæрттæ сæ фæллой æмæ сæ бахъуыд сæ цард бахъахъхъæныны охыл Хуссар Ирыстон ныууадзын.

Сæдæгай хъæутæ фæнык фестадысты, мард æрцыд 5 мин адæймагæй фылдæр. Гуырдзиаг æфсæдтæ практикон æгъдауæй басыгътой алы ирон хъæу дæр Цхинвалæй суанг цæгаттаг хъæу Ручъы онг, æргæвстой цæрджыты, нæ тæригъæд кодтой нæдæр – сывæллæттæн, нæдæр сылгоймæгтæн, нæдæр  –  зæрæдтæн.

Гуырдзыстоны Фæсарæйнаг хъуыддæгты министр Рами-швили æрбацыд Хуссар Ирыстонмæ æмæ æрсидт ирæттæм, цæмæй æрыздæхой сабыр куыстмæ æмæ сæндидзын кæной сæ цæрæнуæттæ. Фæлæ йын уадиссаг фæстиуæг нæ уыд, уымæн æмæ гуырдзиаг министрыл чи баууæндыд, уыцы фыццаг къордты  куынæггæнæг æрдонг-тæ кæнæ фехстой  кæнæ сæ тыхæй фæстæмæ асырдтой.

Тифлисмæ аздæхгæйæ министр газет «Слово»-йæн (1920 азы 3 август) йæ интервьюйы æхсызгонæй фехъусын кодта: «Дзауаг растадонтæ ныууагътой Гуырдзыстон æмæ ацыдысты Цæгат Ирыстонмæ. Сæ баззайæццæгтæ талф-тулфæй дарддæр цæуынц эвакуаци. Ссæрибаргонд зæххытæ уæрст цæуынц Рацъ, Душет æмæ, æгæрыстæмæй, Озургеты (Гуырдзыстон) уездтæй гуырдзиаг æрцæуæггæгтыл».

Гуырдзиаг куынæггæнджыты вандализм æмæ тугмондагдзинадыл фæдис кодтой, æгæрыстæмæй, большевиктæ дæр. Гуырдзиаг большевик Филипп Махарадзе фыста: «Жордания æмæ Рамишвилийы хицауады директивæмæ гæсгæ ссырдуæвæг гвардионтæ кодтой, истори цъус кæй зоны, ахæм æвирхъау митæ. Цæрджыты æхстой æнæравзаргæйæ, фæллой давтой, йæ бон кæмæн уыд, уыдон лыгъдысты уыцы æгъатырдзинадæй, удæгас чи баззад, уыдоны та… хицауад сфæнд кодта Хуссар Ирыстонæй фæсурын.

Иумæйагæй ирæттæ иууылдæр нымад æрцыдысты æнæзакъоныл. Нымад æрцыдысты гуырдзиаг адæмы знæгтыл æмæ æййафынц æппæт хуызы тыхми, нæ-мынц сæ, дæлдзиныг сæ кæнынц, суанг сæ сæ артдзæстытæй тыхæй фæсурыны онг. Ирон адæмы ныхмæ тох кæныны истори у гуырдзиаг хицауады худинаггагдæр фæрстæй иу».

1920 азы геноциды амæттæгты нымæц бæлвырдæй бахынцын фæзын бирæ аххосæгтæм гæсгæ. Геноциды гуырахстыл дзурæг сты сæрмагонд къамисы документалон æрмæджытæ, кæцы куыста уыцы нымæцы гуырдзиаг минæвæртты хайадистæй дæр. Æдæппæт гуырдзиаг куынæггæнæг æфсады къухæй фæмард 5 279 адæймаджы, уыдонæй сылгоймæгтæ – 1375, сывæллæттæ – 1844. Ома, алы æртыккаг амæлæг уыд сывæллон! Иумæйагæй сисгæйæ, Хуссар Ирыстоны цæрджытæн куынæг æрцыд сæ 20%!

Сыгъд æрцыд 1588 цæрæн æмæ 2639 хæдзарадон агъуысты; куынæг æрцыдысты 23 мины 600 гектары байтыдтытæ. Гуырдзиаг оккупацион хицауад атардтой 32 460 сæры ставдкъах фос æмæ 78 485 сæры та – лыстæгкъах фос. Ирæтты цæрæнбынæтты æрцардысты сыхаг Гуырдзыстоны районтæй æрбацæуæг гуырдзиæгтæ. Астæуккаг нымадæй базианчындæуыд 3 милуан æмæ 317 мин сыгъзæрин сомы аргъ. Бирæ цæрæн пункттæ æндидзгæ дæр нал скодтой уый тыххæй, æмæ сæ чи цард, уыдон бынтондæр куынæг æрцыдысты. Æмæ сыгъдуат уæзгуытæм æрыздæхæг нал уыд.

1920 азы газет «Цæгат Кавказ» æрхаста ног зонæнтæ Хуссар Ирыстонæй чи фæхауæггаг, уыцы лигъдæтты нымæцы тыххæй: «… 50 000 адæймаджы, Цæгат Ирыстоны æмæ хайгай Кæсæджы чи æрæнцад. Знагæй хæххон къахвæндæгтыл чи лыгъд, уыцы адæм – фыстой газетты, – нырма дæр мæлынц æххормаг æмæ æнæбалæууæн-донæй. Уыд  ахæм цаутæ, сылгомаг, йæ сывæллон æххормагæй куыд мæлы, уый уынгæйæ, сывæллоны аппæрста сæрсæфæнæй, стæй йæхи дæр аппæрста йæ фæдыл. Адæмы хъизæмарæн нæ уыд æмæ нырма дæр нæй кæрон».

1921 азы большевиктæ кæй сфидар кодтой, уыцы кардиналон ивындзинæдтæм нæ кæсгæйæ, гуырдзиаг æхсæнад æгъатырæй размæ кодта, ахуыр кæуыл уыд, уыцы социалон-политикон уавæртæ. Гуырдзыстоны советон хицауады æрфидаримæ ирæтты геноцидæн стæрхон кæнын нæ, фæлæ нымад дæр не ‘рцыд ног гуырдзиаг коммунистон хицауады ‘рдыгæй æппæт йæ уæвынады рæстæджы дæргъы.

Дарддæр куыд рабæрæг, афтæмæй советон Гуырдзыстон разынд астæуккагæнусон феодалон идеологийы аккаг фæдон æмæ национал-социалистон «демократийы» парахатгæнæг.

Гуырдзыстоны советон хицауиуæгад куы ‘рфидар, уæд Гуырдзыстоны коммунистон къухдариуæггæнджытæ ирæттæм ахасты иууылдæр разындысты раздæры, 1918-1920 азты хицауады знагиуæгон курс дарддæргæнджытæ. Уый дарддæр кодта ССРЦ ныппырхы онг æмæ дарддæр кодта Гуырдзыстоны посткоммунистон режимты дæр. Уыцы идеологи мах уынæм абон дæр.

Куыд банысанчындæуыд, афтæмæй XX æнусы райдианы революцион катаклизмæтæ  Уæрæсейаг импери ныппырх кæнгæйæ, ахъаз кодтой кардиналон æхсæнадон-политикон ивындзинæдтæн, кæцытæ ссæрибар кодтой Уæрæсейы адæмты националон-паддзахадон арæзтадмæ фæндаг.

Фæлæ советон хицауиуæгады æрлæудæй Ирыстон дих æрцыд дыууæ хайыл – йæ цæгат хай бахауд УСФСР юрисдикцийы бынмæ, йæ хуссар хай та – ирæтты фæндон ницæмæ æрдаргæйæ автономон областы хуызы Гуырдзыстоны советон республикæйы скондмæ, æмæ уый фадат радта  гуырдзиаг хицауиуæггæнджытæн ирæттæм ахасты геноциды политикæ адарддæр кæнынæн, кæцыйы фæстæдæр схуындæуыд «сабыр» кæнæ «культурон».

1944 азы гуырдзиæгтæн ногæй фадат фæцис ирæтты зæххытæ сæхи бакæнынæн – гуырдзиаг хицæуттæ, Кремлы сын цы тыхджын гуырдзиаг сæрхъызой уыд, уый фæрцы рауæрæхдæр кодтой советон Гуырдзыстоны республикæйы арæнтæ – Цæгат Ирыстоны столицæ Дзæуджыхъæуы тæккæ къæсæры онг. Большевикты волюнтарон уынаффæмæ   Сæйраг хохрагъы цæгатварс Тырсыгомы ирон хъæутæ иууылдæр лæвæрд æрцыдысты советон Гуырдзыстоны скондмæ æмæ абон дæр сты оккупацийы.

Уымæй Гуырдзыстоны ССР скондмæ бахаудысты историон Ирыстоны централон кавказаг фыдæлтыккон территоритæ. Территори бацахсыны æмрæнхъ æххæст цыд бынæттон ирон цæрджыты культурон экспанси, йæ фæдыл та ассимиляци дæр. Уыцы политикæйы фæстиуæгæн махæн абон ис, чи сафтид, ахæм территоритæ, кæцытæ сæрибар сты ирондзинадæй, æмæ комкоммæдæр нысан кæны Аланыстоны историон хайы фесафын.

Афтæ 1937-1938 азты зындгонд цаутæ дæр æвыдæй нæ ныууагътой Хуссар Ирыстоны. 30 азты кæрон тугуарæн «планон» репресситы фæстиуæгæн куынæг æрцыдысты ирон адæмы хуыздæр минæвæрттæ. Советон хицауады знæгты ныхмæ тох кæныны æфсон бынтондæр скуынæг ирон интеллигенци, 1920 азы гуырдзиаг куынæггæнджыты ныхмæ чи æрлæууыд, растадонты сæргъ чи слæууыд, уыдоны фехстæуыд кæнæ лагертæм хаст æрцыдысты.

1938 азы Хуссар Ирыстонæн Цæгат Ирыстоны хъауджыдæр тыхæй ныббастой гуырдзиаг дамгъуаты бындурыл фыссынад. 1944 азы Хуссар Ирыстоны æхгæд æрцыдысты ирон скъолатæ, æмæ 1951 азы та хъуыддагарæзтад раконд æрцыд гуырдзиаг æвзагмæ. Афтæмæй фыццаг хатт гуырдзиаг хицæуттæн сæ бон бацис ахуырадон-культурон æмбарынадмæ гæсгæ иу адæмы адих кæнын. Уыцы политикæ дарддæр кодта суанг 1990 азы онг – цалынмæ Хуссар Ирыстон Гуырдзыстоны скондæй рахызт æмæ хæдбар паддзахад расидт, уæдмæ.

80-йæм азты кæрон ССР Цæдисы ныппырхы тæккæ къæсæрыл Гуырдзыстоны ССР  ногæй райхъал фашизмы зæрдæйыуаг, æмæ гуырдзиаг æхсæнады та популярон кæнын райдыдтой ультра радикалон политикæйы пропагандон уникалондзинад æмæ гуырдзиаг адæмы «хуыцауæй равзæргæдзинад». Æмæ лозунг «Гуырдзыстон – гуырдзиæгтæн!» ссис гуырдзиаг нацисттæ XX æнусы райдиан æмæ XXI æнусы кæрон сæ хицауадты зæронд национ идейæ æвдисæг. Æндæр нациты минæвæрттæ иууылдæр нымад æрцыдысты гуырдзиаг зæххы уазджытыл, æмæ уæлдай фашистон зондахастыл адæймæгтæ та сидтысты, гуырдзиаг чи нæу, уыцы бинонты сывæллæтты гуырынад тыхæй бакъуылымпы кæнынмæ.

1920 азы геноцидæй æвдай азы фæстæ истори фæлхатт æрцыд ногæй. ССРЦ ныппырхы фæстæ Хуссар Ирыстоны адæмы нæ бафæндыд се зноны лæгмартимæ иу паддзахады сконды цæрын æмæ аскъуыддзаг кодтой сæ фидæн Уæрæсеимæ иудзинады, Ирыстоны цæгат хайы æфсымæртимæ иумæ.

1989 æм азы гуырдзиаг неонацисттæ, куыд 1920 азы сæ фыдты фыдтæ, æрдомдтой сæ коммæ кæсын, афтæ куынæ уыдаид, уæд та ныфс æвæрдтой гуырдзиаг зæххæй «ирæтты, куыд брæттæ, афтæ амæрзын»-æй. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы плæнттæ æрмæст ирæт-тæм нæ хаудтой, фæлæ уыцы рæстæджы Гуырдзыстоны цæрæг уырыссæгтæ, абхазæгтæ, сомихæгтæ, грекъæгтæ, азербайджанæгтæ, туркæгтæ-месхеттæгтæ æмæ æндæр чысыл нациты минæвæрттæм дæр.

1989 азы 23 ноябрь у Хуссар Ирыстоны ног историйы сæрмагонд бон, уыцы бон Тбилисы организацигонд æрцыд Цхинвалмæ бирæминон «тасæфтауæг марш», кæцыйы сорганизаци кодтой гуырдзиаг националон змæлды лидертæ.

1989-1992 азты Гуырдзыстон 1920 азæй фæстæмæ фыццаг хатт сæххæст кодта гæрзифтонг агресси æмæ бафæлвæрдта хæстон тыхы фæрцы Хуссар Ирыстоны басæттын. Амæттæгты иумæйаг нымæц уыд 2 000 фылдæр мæрдтæ, 3 500 фылдæр адæймаджы  цæфтæ, 120 адæймаджы та фесæфтысты æбæрæгæй.

Сыгъдбаййафæг хъæуты нымæц – 17. Бакæнгæ материалон зианы аргъ ахызт 516 миллиард сомæй. Уый 2005 азы æргътæм гæсгæ у 17 миллиард USD. Цæгат Ирыстоны территори æмæ Уæрæсейы Федерацийы регистрацигонд æрцыд Хуссар Ирыстонæй 20 000 лигъдонæй фылдæр æмæ 100 000 æй фылдæр ирон-лигъдоны та, ноджы ма массон этникон сыгъдæгкæнынад кæм цыд æмæ ирæтты æгъатырæй кæм куынæг кодтой, уыцы Гуырдзыстоны мидрайонтæй.

2004 азы августы мæйы ног фюрер Саакашвилийы къухдариуæгадæй Гуырдзыстон райтынг кодта ног хæст, Хуссар Ирыстонмæ уæззау хæстон техникæ, ариллериимæ регулярон æфсæдтæ æрбакалгæйæ. Знаг нæ фæуæлахиз, фæлæ ныгуылæйнаг партнерты æххуысæй, НАТО-йы бæстæты хайадистæй Саакашвили цæттæ кæнын райдыдта реваншмæ.

Гуырдзиаг неофашизмы агрессивон архæйдтыты кульминаци ссис 2008 азы августы мæйы Хуссар Ирыстонмæ гуырдзиаг æфсады бабырст, «Сыгъдæг быдыр» номимæ æххæстмасштабон куынæггæнæг операци райтынг кæнгæйæ иунæг нысанимæ – ирон цæрджыты бынтондæр скуынæг кæнын, Хуссар Ирыстоны ирондзинадæй ссæрибар кæнын, ахсджиаг стратегион Рукъы тъунел бацахсын. Йæ фæстиуæг алкæмæн дæр зындгонд у.

Сæрмагондæй банысан кæндзыстæм, 1918 азæй суанг абоны онг иунæг гуырдзиаг хицауад дæр йæхимæ бæрндзинад кæй нæ райста ирон адæмы ныхмæ 1920, 1989-1992 æмæ 2008 азты бакæнгæ фыдракæндты тыххæй, хуссайраг ирæттæн сæ фыдæлты территоритыл националон-паддзахадон хæдуагæвæрды бар кæй ис, уый куыднæ нымайынц, афтæ.

Уый нæ, фæлæ 100 азы дæргъы фæдфæдылонæй алы гуырдзиаг хицауад дæр регулярон æгъдауæй мадзæлттæ райсы геноциды политикæ дарддæр кæнынæн фадæттæ аразыны тыххæй.

Æнæмæнгхъæуæгыл нымайæм уый банысан кæнын, фæстаг 100 азæй алкæцыйы дæр гуырдзиаг къухдариуæгад сæ хицауадты раив-баивты  рæстæджы Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ирæттæм ахасты «культурон геноциды» политикæ æруромын нæ, фæлæ сæ нысæнттæ сæх-хæст кæныны тыххæй æртæ хатты кæй спайда кодтой хæстон тыхæй. Æфхæрд ма баййафын алы хатт дæр ра-сайы ног фыдракæндтæ!

Уыцы ракæндтæ æххæстæй хауынц «Хæстон фыдракæндтæ æмæ адæймагады ныхмæ фыдракæндтæм ахасты аивгъуыйгæ рæстæг хынцынæй ма пайда кæныны тыххæй» 1968 азы 26 ноябры райстæрцæуæг ИНО Конвенцийы уацтæ æмæ уагæвæрдтæм.

Сæдæ азы размæ чи уыд, ирæтты уыцы геноцид æмæ йæ фæстæйы рецидивтæн гæнæн ис радтæм куыд адæймагады ныхмæ фыдракæндты квалификаци. Иугонд Нациты Организацийы Генералон Ассамблея йæ 1946 азы 11 декабры райсгæ 96 (1) резолюцийы расидт, геноцид кæй у, æхсæндунеон барады нормæтæ халæг æмæ Иугонд Нациты Организацийы мидис æмæ нысæнтты ныхмæ чи у, ахæм фыдракæнд, æнæхъæн цивилизацион дуне кæуыл хъуамæ тæрхон кæна, ахæм фæзынд.

ИНО-йы «Фыдракæнд ма æруадзын æмæ уый тыххæй бафхæрыны» тыххæй 1948 азы 9 декабры райсгæ Резолюцийы III уац сбæлвырд кодта бафхæрын кæй тыххæй хъæуы, ахæм ракæндтæ: геноцид; геноцид сæххæст кæныны нысанæн бадзурын; геноцид сæххæст кæнынæн комкоммæ æмæ публикон æгъдауæй ахъаз кæнын; геноциды хайад исын.

Уым ма дзырдæуы, геноцид кæнæ III уацы ранымадгонд æндæр ракæндтæ чи сараза, уыцы адæймæгты кæй хъæуы бафхæрын, уыдон конституцимæ гæсгæ бæрнджын хицæут-тæ, бынаты кусджытæ сты æви хуымæтæджы адæймæгтæ,  уымæ  нæ кæсгæйæ.

Æхсæнадæмон барады ацы æмæ æндæр уагæвæрдтыл къухдариуæг кæнгæйæ, 1990 азы 20 сентябры Хуссар Ирыстоны легитимон орган – Адæмон депутатты совет характеристикæ радта 1920 азы цаутæн куыд ирон адæмы геноцид, афтæ æмæ райста сæрмагонд уынаффæ, кæцыйы дзырдæуы:

1.1918-1920 азты цаутæ нымад æрцæуæд куыд Хуссар Ирыстоны адæмы националон-сæрибаргæнæн тох, афтæ.

2.1920 азы ирон адæмы ныхмæ «демократон» Гуыр-дзыстоны къухдариуæгады архайдтытæ  нымад æрцæуæд геноцидыл.

Ирон адæмы историон мысынады 1920 азы геноциды амæттæгты ахсджиаг нысаниуæг хъусдардмæ исыны тыххæй Республикæ Хуссар Ирыстоны Президент Бибылты Анатоли йæ къух æрфыста Барамындыл ирæтты геноциды амæттæгты Мысæн бон сфидар кæныны тыххæй, кæцы æрвылаз дæр нысан цæудзæн 20 июны. Уыцы бон бæстæйы алы ран дæр, афтæ ма фæсарæнты Хуссар Ирыстоны Минæварадты уагъд цæудзысты геноциды амæттæгты Мысæн боны фæдыл мысæн мадзæлттæ.

Гуырдзиаг неонацизм нæ акарста нæ дуджы дæр. 2008 азы уый сæрсæттæн цæф баййæфта Хуссар Ирыстоны адæмы сæрибармæ бæллын æмæ æмзæрдæдзинадыл, сæхи зæххыл, сæ фидæны хицæуттæ уæвынмæ сæ æнæбасæтгæ тырнындзинадыл сæмбæлгæйæ. Ирыстон фидар фæлæууыд æмæ фæуæлахиз уыйбæрц хъизæ-мæртты сæрты ахизгæйæ, æнахуыр бирæ туг ныккалгæйæ, æнæхъæн дунейæн бауырнын кодта йæ æнæбайсгæ бар сæрибар æмæ аккаг фидæнмæ.

2008 азы августы Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад Уæрæсейы Федераци кæй банымадта, уый кæрон скодта Гуырдзыстоны ‘рдыгæй тыхæй бырсынмæ тырнынад æмæ агрессивон рецидивæн, сфидар кодта историон рæстдзинад, кæцы бар дæтты Кавказы аланты паддзахад сæндидзын кæнынæн æмæ сарæзта, фæстæмæ раздахæн кæмæн нал ис, ахæм паддзахадон арæзтады процесстæ.

Республикæ Хуссар Ирыстоны Фæсарæйнаг хъуыд-дæгты министрад йæ бæстæйы адæм æмæ Хицауады номæй бæрнджынæй сиды

– Баиугонд Нациты Организацимæ,

– Европæйы Æдасдзинад æмæ æмгуыстады фæдыл организацимæ,

– Европæйы Советмæ,

– Европæйаг Парламентмæ,

– дунейы паддзахадты Парламентаритæ æмæ Хица-уадтæм,

– дунеон æмæхсæнадмæ ахæм сидтимæ:

1.Стæрхон кæнæд æмæ æхсæндунеон-барадон бæрндзинадмæ æркæнæд Гуырдзыстоны абоны хицауады, куыд Хуссар Ирыстоны сабыр ирон цæрджыты ныхмæ 1918-1920 азты геноцид саразæг Гуырдзыстоны хицауады фæдон, афтæ;

2. Стæрхон кæнæд æмæ æхсæндунеон-барадон бæрндзинадмæ æркæнæд Гуырдзыстоны абоны хицауады, куыд большевикон Гуырдзыстоны фæдон æмæ посткоммунистон рæстæджы Хуссар Ирыстоны сабыр ирон цæрджыты ныхмæ 1989-2008 азты бакæнгæ фыдракæндты æмхайадисæг, афтæ.

Ничи ферох,ницы ферох!

Нæй адæймагады ныхмæ фыдракæндтæн рæстæгмæ гæсгæ аргъ кæнæн!

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.