Ирон литературæйы классиктæ æмæ æндæртæ дæр сæ æнæмæлгæ уацмыстæ адæмон аив дзырды хæзнаты бæркадæй скодтой хъæздыг æмæ æвидигæ. Уымæй егъаудæр æмæ хъæздыгдæр бæркæдтæ та нæ Нарты эпосы ис. Уымæ гæсгæ хайджын сты æнахуыр тых, ныхасы фарн æмæ арф, цыргъзонд адæмон хъуыдыйæ. “Нарты кадджытæм” раджы дæр æмæ ныр дæр стыр хъусдард здæхт цæуы, куыд нæхи адæм, ахуыргæндты, рдыгæй, афтæ фæсарæйнаг специалистты ‘рдыгæй дæр. “Нарты кадджытæ” раздæр тæлмацгонд æрцыдысты уырыссаг, абхазаг, французаг, немыцаг, италиаг æмæ æндæр æвзæгтæм. Ныр та мыхуыры рацыд дунейы бæстæтæ иугæнæг æвзаг – англисаг æвзагыл. Чиныг мыхуыргонд æрцыд Америкæйы Иугонд Штатты æмæ йыл, кæй зæгъын æй хъæуы, тынг фæцин кодтой Ирыстоны. Цæмæй ацы хъуыддаг уæрæх публикæйыл айхъуыстаид æмæ чиныгимæ хуыздæр базонгæ уыдаиккой нæ адæм, уый тыххæй йын 22-æм ноябры Тыбылты Алыксандры номыл Хуссар Ирыстоны паддзахадон университеты конференц-залы сарæзтой презентаци. Презентаци сорганизаци кодта чиныджы рецензент, филологон зонæдты кандидат, доцент Дзиццойты Юри. Мадзалмæ æрбацыдысты университеты студенттæ, ахуыргæнджытæ, ректор Тедеты Вадим Ботазы фырты сæргълæудæй. Чины-джы презентацимæ сæрмагондæй хуынд æрцыд, “Нарты кадджытæ” ратæлмац кæныныл æмæ йæ редакцийыл стыр куыст чи бакодта, уыцы англисаг æвзаджы дæсны, ахуыргонд Сæлбиты Тамерлан. Уый у стыр ахуыргонд, мифолог, компаративист, ома, æвзæгтæ кæрæдзийыл чи бары. Сæлбиты Тамерлан цæры Цæгат Ирыстон-Аланийы. У Владикавказаг зонадон центры хистæр зонадон кусæг.

Презентацийы бацæуæн ныхасæй байгом кодта Дзиццойты Юри æмæ уæрæх аудиторийæн æрдзырдта чиныджы тыххæй.

– Ацы аз Принстоны университеты АИШ-ы англисаг æвзагмæ тæлмацгондæй мыхуыры рацыд ирон “Нарты кадджыты” æмбырдгонд.  Уый у егъау хъуыддаг махæн нæ культурон царды, уымæн æмæ нæ удварн æмæ монон хæзнаты кой куы кæнæм, уæд дзы, æвæццæгæн, “Нарты кадджыты” фарсмæ кæй æрæвæрæм, ахæм бирæ нæ разындзæн. Абон махæн нæ ныхасы сæйраг сæр у, англисаг æвзагыл чи рацыд, “Нарты кадджыты” уыцы рауагъд. Ацы рауагъд раджы бацæттæ ис, фæлæ цы аххосæгтæм гæсгæ фæфæстиат ис æртын азы, уый тыххæй æрныхас кæндзæнис нæ цæгаттаг коллегæ Сæлбиты Тамерлан. Уый хайад райста чиныджы тæлмац-редакци кæныны хъуыддаджы. Англисаг æвзаджы дæсны у æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, ирон æвзаг дæр зоны иттæг хорз. Хайад райста йæ текст сраст кæныны хъуыддаджы, фиппаинæгтæ аразыны хъуыддаджы æмæ цыдæриддæр редакци кæнын хъуыд, æппæт уыдоны. Редакторæй дзы фыст ис Джон Коларуссо, абхазаг æмæ адыгаг верси чи рауагъта англисаг æвзагыл, уый. Æмæ йæм, æвæццæгæн, Коларуссойы къух дæр бахæццæ ис ацы æмбырдгондмæ æмæ дзы уый дæр барæстытæ кодта. Ратæлмац сæ кодта поэт, фыссæг Уолтер Мэй. Ис ахæм æрвылазон, хуыйны «Нартамонгæ»  æмæ дзы уым йæ иу хай рацыд. Нæ университеты англисаг æвзаджы кафедрæйы раздæры кусæг Джиоты Земæ сæ систа, ирон оригиналты сын сæ фарсмæ æрæвæрдта æмæ-иу дзы йæ зæрдæ цæмæ фехсайдта, уыдон-иу йæхæдæг ратæлмац кодта комкоммæ ирон æвзагæй англисаг æвзагмæ æмæ ма сын арæзта фиппаинæгтæ дæр. Уыцы фиппаинæгты иуæй-иу рæдыдтытæ бараст кодта, ома, Тамерлан цы куыст бакодта, уый дæр уыцы куыст бакодта, æрмæст 2007-æм азы чи рацыд, уыцы рауагъдыл.

Махмæ хæсты хъæбатыртæ æмæ олимпион чемпионтæй дарддæр ис монон, удварнон хæзнатæ дæр æмæ нæ фæнды, цæмæй уыцы хæзнатимæ æнæхъæн дуне базонгæ уа. “Нарты кадджытæ” ныры онг дæр тæлмац цыдысты, кæй зæгъын æй хъæуы. Уырыссаг æвзагмæ сæ бирæ хæттыты ратæлмац кодтой. Уый йæ рæстæджы Миллер райдыдта. Дюмезиль сæ иттæг хорз ратæлмац кодта комкоммæ дæр ирон æвзагæй французаг æвзагмæ. Афтæ тæлмац ма æрцыдысты немыцаг æвзагмæ дæр. Италиаг æвзагмæ та тæлмацгонд æрцыдысты французаг æвзагæй. Тæлмацгонд ма æрцыдысты гуырдзиаг, словакаг æвзæгтæм дæр. Англисаг æвзагыл дæр уыдис хицæн рауагъдадтæй, фæлæ мæнæ ныр æнæхъæнæй куыд рацыд æмбырдгонд, афтæ никуы. Æз ын мæхæдæг ныффыстон рецензи. Алцы дзы мæ зæрдæмæ нæ фæцыд. Уæлдайдæр Джон Коларуссо цы комментаритæ сарæзта, уыдон. Уый, иуæрдыгæй, хъуыддæгтæ не ‘вдисы раст, аннæрдыгæй та, зæгъæм, Абайты Васо цы этимологитæ дæтты, стæй æндæр ахуыргæндтæ дæр, уыдон йæхиуыл фыссы æмæ сæ йæхи номæй дзуры. Уый зонадон этикæйы ныхмæ у, афтæ гæнæн нæй. Кæд комкоммæ нæ зæгъы, зæгъгæ, адыгæгтæ уыдысты “Нарты кадджытæ” саразджытæ, фæлæ йын йæ фиппаинæгтæм куы ркæсæм, уæд уырдæм тынгдæр æнцайы. Махæн та нæ концепци æндæр у. Махæн нæ позици у зонадон позици. Мах тыхæй никæй хæзнатæ исæм æмæ сæ нæхи нæ хонæм. Уыцы хъуыддагæн Абайты Васойы куыстытæ дæр сты æвдисæн æмæ кадджыты корпус йæхæдæг чи у, уый сын куы нæ равдисай англисаг æвзагыл чи кæсы, уыдонæн, уæд та цæуыл дзурыс, уый æмбаргæ дæр нæ кæнынц. Æмæ ныр фæзындис “Нарты кадджыты” æнæхъæн версийы корпус, кæсдзысты йæ æмæ ныр семæ æнцондæр уыдзæн дзурын. Æгæрыстæмæй ма йæм Абайты Васойы ныхмæ дæр ис фиппаинæгтæ æмæ бынтондæр мæ зæрдæмæ нæ фæцыдысты. Джон Коларуссо йæхæдæг у адыгаг æвзæгты дæсны. Уый адыгаг æвзæгтæй комкоммæ англисаг æвзагмæ ратæлмац кодта æмæ 2002 азы рауагъта “Нарты кадджыты” адыгаг верси Принстоны университеты.

Æз сæ мæ рецензийы фæнысан кодтон, фæлæ уый сæйраг нæу. Сæйраг хъуыддаг уый у, æмæ ирон “Нарты кадджытæ” фыццаг хатт æххæстæй кæй рацыдысты англисаг æвзагыл æмæ уын æз уый фæдыл арфæ кæнын уе ‘ппæтæн дæр, –  загъта Дзиццойты Юри.

Дарддæр ныхасы бар лæвæрд æрцыд Сæлбиты Тамерланæн. «Ацы тæлмацы кой ссæдз азы размæ райдыдтам. Мæхæдæг æнхъæл дæр нал уыдтæн æмæ ма дзы исты рацæуа хъуыддагæй. Фæлæ ирон æмбисонд куыд у, зæгъгæ, цард тæбæгъы донау у, кæцырдæм фæзилдзæн, уый ничи зоны. Мыхуыры фæзынд æмæ мæ фæнды зæгъын, хуыздæрхъуаг кæй у ацы чиныг. Фæлæ мыхуыры кæй фæзынд, Принстоны университеты йæ кæй рауагътой, уымæн стыр нысаниуæг ис. АИШ-ы ацы университет нымад цæуы, дунейы иууыл раззагдæрыл. Ацы университеты бирæ иртасæн куыстытæ цæуы æмæ сразы сты “Нарты кадджытæ” рауадзыныл. “Нарты кадджытæ” цымыдисон кæй сты, æппæт дунейы адæмæн равдисынмæ кæй бæззынц, уый æцæг у.

Уыдис уал нæм Уолтер Мэйы текст, кæцыйыл бакуыстæуыд 80-æм азты. Бирæ хатт-иу сфæнд кодтой уыдон ныммыхуыр кæнын, фæлæ Уолтер Мэй Нарты эпос уырыссаг æвзагæй кæй тæлмац кодта, уый тыххæй-иу дзы сæвзæрд гуырысхойаг фарстытæ æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, кæцыфæнды рауагъдад дæр йæ хъус адардтаид ацы хъуыддагмæ. Æз дæн йæ фыццаг редактортæй иу æмæ бакастæн уыцы текст. Куыд æй бафиппайдтон, афтæмæй текс-тæй уыд сæфт бирæ цыдæртæ. Зæгъæм, эпосы ис сохъхъуыр уæйыджы фæлгонц æмæ уырыссагмæ тæлмацæй та «кривой уæйыг…» Уолтер Мэй фольклорист кæй нæ уыдис, уымæ гæсгæ англисаг æвзагмæ ацы «кривой» дæр раст нæ ратæлмац кодта æмæ фæлгонц раст нæ рауад. Афтæ æндæртæ дæр. Фæлæ рахатыдтон уый æмæ тæлмацгæнæг йæ зæрдæмæ арф кæй айста кадджыты æмæ йыл зæрдиагæй кæй куыста. Сау бæгæны куыд фæзынд, уый та радæтта поэтикон хуызы. Тексты ахæм хуызы рауадзыны тыххæй 90-æм азты фæсарæнты архайдтой, цæмæй ссардтаиккой, чиныгыл чи ба-куыстаид æмæ йæ рауагътаид, ахæм ахуыргонды…

Принстоны университет дыууын азы дæргъы нæ разы кодта, цæмæй ацы текст мыхуыры рацыдаид. Уымæн æмæ уыдон дзырдтой, зæгъгæ, адыгаг нартæ фаг сты æмæ-иу нал сразы сты. Уалынмæ æнæнхъæлæджы сæхи инициативæмæ гæсгæ ралæууыдысты “Нарты кадджытæ” ныммыхуыр кæныны тыххæй. Уый дзурæг у ууыл, æмæ Ирыстон ногæй кæй фæзынд дунеон культурон картæйыл, стæй мæнмæ гæсгæ, къаддæр нæу фæстаг рæстæджыты политикон цауты æхсардзинад дæр. Ацы ран ма фæахъаз ис, Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад нымад кæй æрцыд, уыцы хъуыддаг дæр.

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты рæстæджы стырдæр куыст цыд “Нарты кадджытæ” æрæмбырд кæныныл. Уый банысан кодта Жорж Дюмезиль дæр. 1940-æм азы арæзт æрцыд паддзахадон комитет, уый йæ хъус лæмбынæг дардта ацы хъуыддагмæ. Ирыстоны æппæт районтæм дæр æрвыст цыдысты фольклорон экспедицитæ æмæ æмбырд кодтой алыхуызон æрмæджытæ. Ацы бакуыстыты фæстиуæгæн 1946-æм азы мыхуыры рацыдысты “Нарты кадджытæ” ирон æвзагыл. Уый уыд стыр ахсджиаг хъуыддаг æмæ бандæвта Ирыстоны культурон цардыл æппæтварсонæй дæр. Ацы текст ахъаз фæци, цæмæй “Нарты кадджытæ” тæлмац æрцыдаиккой уырыссаг æвзагмæ. Кусгæ та йыл бакодта Ю. Либединский æмæ фыццаг хатт мыхуыры уырыссаг æвзагыл рацыдысты 1948 азы.

Хъыгагæн,  1946 азы цы чиныг рацыд, уый мæм нæй. Фæлæ йæ федтон, ис библиотекæты. Йæ иллюстрацитæ йын бацæттæ кодта Тугъанты Махарбег. Зонадон редактор ын уыд Абайты Васо йæхæдæг æмæ литературон редактор та – Дзанайты Иван (Нигер). Чиныгæн йæ ахадындзинад уыд егъау культурон царды. Хистæртæй-иу хъуыстон, ацы чиныгмæ кæй лæууыдысты радты æмæ-иу сæ кæрæдзийæн кæй дзырдтой кадджыты. Йæ гъæдмæ гæсгæ дæр уыд тынг хорз. Алы иллюстрацион фарсыл та дзы конд уыдис калькæ, цæмæй ма ныхъулон уыдаид типографон ахорæнæй. Уæдæй абонмæ рацыд 70 азы æмæ “Нарты кадджытæ” рохуаты не сты, никуыдæр уыдзысты абон дæр сæ рауагътой АИШ-ы, хуызæн стыр бæстæйы. Афтæ зæгъæн ис, æмæ нын нæ хъæр фехъуыстой дард фæсарæнты дæр”, – банысан кодта Сæлбийы фырт.

Ног чиныджы рацыды фæдыл ма презентацийы сæ хъуыдытæ загътой нæ университеты ахуыргæнджытæй цалдæрæй æмæ университеты ректор Тедеты Вадим. Уый  Дзиццойты Юри æмæ Сæлбиты Тамерланæн бузныг загъта, ацы мадзал кæй сорганизаци кодтой æмæ университеты ахуыргæнджытæн баныфсæвæрдта, ног чиныг кæй самал кæндзысты æмæ дзы кæй ратдзысты æппæт кафедрæтæм дæр.

Университеты уырыссаг æвзаджы кафедрæйы сæргълæууæг, доцент Остъаты Джульеттæ йæ фиппаинæгты банысан кодта, чиныджы рацыды хъуыддаг ын стыр æхсызгон кæй уыд, фæлæ англисаг æвзаг тынг хорз кæй нæ зоны, уымæ гæсгæ йын зын у арф æмæ бæстон анализ скæнын текстæн. «Ацы чиныг æрæгмæ æрхæццæ ис йæ чиныгкæсджытæм. Æз афтæ нæ зæгъдзынæн æмæ англисаг æвзагыл дзурæг адæм агурынц æмæ кæсынц ацы чиныг, фæлæ Кавказы хъуыддæгтæм, культурæ æмæ этнографимæ сæ хъус лæмбынæг чи дары æмæ сæ чи ахуыр кæны, уыдон æй кæй бафæрсдзысты, уый дызæрдыггаг нæу. Ацы чиныджы рауагъд у ирон адæмы стыр къахдзæф дунейы культурæмæ. Тынг æхсызгон мын у ацы чиныджы рацыд уымæй, æмæ уæлдай хатт æппæтæн дæр кæй æмбарын кæны, индоевропæйаг, ирайнаг-алайнаг уидæгтæ кæй сты ацы эпосы.

Уолтер Мэй уыд хорз адæймаг. Бирæ уарзта ирон адæмы æмæ нæ фарсмæ уыд нæ иууыл уæззаудæр бонты. Стыр бузныг мæ фæнды зæгъын Сæлбиты лæппуйæн йе стыр куысты тыххæй. Фонетикæйæ цыбыр комментаритæ кæй сарæзтай, уый дæр ахсджиаг уыд æмæ йын стыр аргъ скодтон. Чиныджы ма разы дæн Дзиццойты Юрийы рецензийы фиппаинæгтимæ дæр. Алы хатт иу æвзагæй иннæ æвзагмæ алцы ратæлмац кæнын кæй у зын, уымæн æмæ æнусты сæрты хизгæйæ, тексттæ æххæстæй не ‘рбахæццæ сты, фесæфтысты дзы рагон ирондзинад æвдисæг реалитæ. Чиныг  мæ зæрдæмæ фæцыд йæ конд циклтæ æмæ тематикон равæрдмæ гæсгæ”, – загъта Остъаты Джульетæ.

Дарддæр презентацийы раныхас кодта профессор Битарты Зоя. Уый банысан кодта, ацы чиныджы рацыд махæн кæй у куыд стыр бæрæгбон, афтæ. Уымæн æмæ Нарты кадджытимæ базонгæ уыдзысты дунейы иумæйаг англисаг æвзагыл. «Базонгæ уыдзысты хуымæтæг хъуыдыйæдтимæ нæ, фæлæ ирон адæм кæй сты ныфсхаст, æхсарджын, намысджын æмæ кæддæриддæр тохмæ цæттæ. Фæнды мæ зæгъын уый, æмæ ма ирон адæм ахуырмæ дæр кæй сты цæттæ. Абоны фæсивæдмæ ма-хæн у нæ сидт, цæмæй фылдæр сæ хъус адарой ахуыры хъуыддагмæ. Уыдис рæстæг æмæ куы райрæзтысты махæн нæ ахуыргæндтæ, фæлæ абон уыдонæй бирæтæ сты кардзыд, мæхицæй райдайгæйæ. Фæсивæд хъуамæ ныхъхъуыды кæниккой, ацы чингуытæ иугæр дунейыл цæуынц, уæд мах æрæвналын хъæуы æмæ кæцыдæр адæмы мах дæр баййафæм. Стыр бузныг зæгъын нæ уазæгæн, ахæм стыр лæггад кæй кæны ирон гуманитарийæн, уый сæраппонд. Чиныгæн йæ зонадон аргъ стыр кæй у, уый тыххæй загътон мæ хъуыды. Фæлæ йæ æз федтон ам бадгæйæ, æмæ уый раст нæу. Кафедрæтæ хъуамæ базонгæ уыдаиккой развæлгъау чиныгимæ æмæ йыл афтæмæй æрдзырдтаиккам. Кæд æз англисаг æвзаджы специалисты хуызæн нæ зонын ацы фæсарæйнаг æвзаг, уæддæр дзы кæсын æмæ тæлмац кæнын дæр зонын. Чиныджы куыддæр мæ къухмæ райстон, афтæ дзы мæ цæст аныдзæвд ахæм дзырдтыл: Джерашшæ, Шошлан, Уашо æмæ æндæртæ. Тамерлан, ныххатыр мын кæн, дæумæ нæ хауы бынтондæр, фæлæ мæм афтæ кæсы, ды куыд стыр ахуыр адæймаг, афтæ йæ хъуамæ фæхæццæ кæнай… Джыккайты Шамил рухсаг уæд, уый куынæ уал ис, уæдæй фæстæмæ Цæгат æмæ Хуссары ахуыргæндтæ нал æмбæлынц кæрæдзиимæ, кæд ма ахæм мадзæлтты фæрцы сæмбæлæм, уый йедтæмæ.

Кæд абон исты фæивта Цæгаты æмæ кæд документ райстой, уæд æй мах дæр хъуамæ зонæм Хуссары. Ахæм гæххæтт та ист æрцæуы дыууæ министрадты, ома, йæ хицауадты æмвæзадыл аскъуыддзаг кæнæм. Ацы чиныгмæ дæр афтæмæй кæй бацыдысты, ома, варианттæй, уый раст нæу. Чизоны, раст нæ дæн, фæлæ зæгъын мæ хъуыды, куыд филолог, афтæ. Уымæ гæсгæ ма ахæм исты куы уадзат, уæд-иу сæм хъус æрдарут. Стыр бузныг ма дæ уаиккам, Брытъиаты Елбыздыхъойы «Амыран» куы ‘рцæуид тæлмац англисаг æвзаг-мæ. Мæнмæ гæсгæ «Амыран» Шекспиры уацмыстæй къаддæр нæу æмæ уыдæттыл мах хъæуы кусын. Бакусын нæ хъæуы нæ сомбоныл, ирон филологийыл. Цæмæй иу фæндагыл цæуæм, уый тыххæй иумæ хъуамæ æрбадæм æмæ аскъуыддзаг кæ-нæм дарддæр цы фæндагыл цæуæм не взаджы дæр, нæ монондзинады æмæ алцыппæты дæр”, – загъта Битарты Зоя. Уый ма йæ ныхасы кæрон Сæлбиты Тамерланæн балæвар кодта йæ ног чиныг «Авеста», зæгъгæ, æмæ йын ноджыдæр раарфæ кодта йæ дарддæры куыстæн. Дзиццойты Юри та бафæдзæхста, зæгъгæ, рæхджы ацы ног чиныгæн дæр кæй сараздзысты презентаци æмæ йæм сæхи кæй цæттæ кæнынц 15-æм декабрмæ.

Чиныджы фæдыл ма йæ хъуыдытæ загъта университеты англисаг æвзаджы кафедрæйы сæргълæууæг Цхуырбаты Мирæ. «Ахæм рæдыдтытæй хæлд æрцæуы ирон æвзаг. Æмбæрстгонд у, не ‘взагæн кæй ис ныхасы здæхтытæ, уый. Фæлæ æз зæгъын, кæй хъæуы æрæвæрын ахæм фарст, цæмæй ногæй арæзт æрцæуа иумæйаг литературон æвзаг æмæ æвзаджы нормæтæ. Бузныг зæгъын Тамерланæн, ахæм хорз специалист кæй у ирон æвзагæй дæр æмæ англисаг æвзагæй дæр, уый тыххæй. Раст ахæм адæймæгты фæрцы аргъ кæнынц Ирыстонæн.

80-æм азты æз дæр базыдтон Уолтер Мэй æмæ йе ‘мкъайы. Фæндыд æй тынг зæрдиагæй ирон культурæ хуыздæр базонын æмæ “Нарты кадджытæ” ратæлмац кæнын. Стыр хъыг мын у, абон уый кæй нал ис не ‘хсæн. Уымæн тынг æхсызгон уыдаид ацы чиныджы рацыд ахæм æххæст хуызæй.

Афон у, цæмæй абон дунейæн зæгъæм чи стæм мах, ирæттæ, уый. Мах хъæуы рахизын дунемæ нæ культурæ популяризаци кæныны руаджы, кæфтытæй суанг нæ национ къæбицы онг, нæ диссаджы бæгæныйы онг. Нæ фыдæлтæ цы хайбавæрд бахастой Европæйы цивилизацимæ, уый хъуамæ æвдыст æмæ загъдгонд æрцæуа тæлмацты руаджы анг-лисаг æвзагмæ æмæ йæ хъæуы бавæрын интернеты дæр. Нырма уал нæ бæстæтæн зонгæ кодтой гуырдзы. Куыд, уый алчидæр зоны. Мах тыххæй дзырдтой кæддæриддæр нæ алыварс уæвæг сыхæгтæ æмæ, мæнмæ гæсгæ, æрцыд рæстæг, цæмæй нæхæдæг нæхи тыххæй зæгъæм дунейæн растдæр куыд у, афтæ. Ис нын, цы зæгъæм æмæ цæуыл дзурæм, уыдæттæ. Уыцы хъуыддаджы нæ кафедрæ дæр фæстæ нæ фæлæудзысты æмæ æрæв-налæм”, – йæ ныхас балхынцъ кодта англисаг æвзаджы специалист.

Цхуырбаты Ларисæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.