Хуссар Ирыстоны адæм бирæ хъизæмæрттæ бавзæрстой Гуырдзыстоны æрдыгæй, сæ хæдбардзинадмæ фæндаг уыд тугæрхæмттæ, фæлæ иу къахдзæф дæр фæстæ нæ алæууыдысты, иу мисхал дæр нæ фæиппæрд сты сæ фыдæлты равзаргæ фæндагæй, цыдысты размæ æмæ сæ къухы бафтыд  нымад хæдбардзинад. Зын æмæ уæззау уыд хæдбардзинадмæ фæндаг. Цæргæ-цæрæнбонты уыдон тох кодтой, сæ сæрибардзинадмæ-иу сын чи фæныхылдта, уыдонимæ. Уыдон кæддæридæр цæттæ уыдысты, сæ национ интерестæ-иу сын ныдæлдзиныг кæнынмæ чи хъавыд, уыдонæн ныхкъуырд радтынмæ. Æнусты дæргъы знæгты астæу цæргæйæ, уыдон кæддæриддæр уырныдта рæстдзинад кæй фæуæлахиз уыдзæнис, æмæ-иу уый фæстиуæгæн æфхæрд дæр бирæ хæттыты æййæфтой, бирæ зиæнттæ сыл цыд æмæ бирæ зындзинæдтæн быхстой.

1989 азæй 2008 азы августмæ рæстæгыл нæ цæст куы ахæссæм, уæд æрымысæн ис ахæм ирд цаутæн, кæцыты банымайæн ис Хуссар Ирыстоны хъысмæт скъуыддзаггæнæнтыл. Ацы цаутыл дзурын хъæуы советон дугæй, кæцыйы рæстæджы Хуссар Ирыстоны адæм нæ уыдысты бæллиццаг уавæры. Хуссарирыстойнаг адæмы ныхмæ уагъд цыд ахæм политикæ, кæцыйы фæстиуæгæн ирæттæ хъуамæ батадаиккой гуырдзиæгты ‘хсæн, скуынæг уыдаиккой æнæ тугкалдæй. Гуырдзыстоны официалонæй цард 160 мин хуссайраг ироны. Сæ культурæ æмæ æвзагæй иппæрд ирæттæ ассимиляцигонд æрцыдысты, уыдон æцæгæй дæр батадысты гуырдзыйы ‘хсæн. Хуссар Ирыстоны цæрæг 67 мин ироны та «планмæ гæсгæ» хъуамæ «кафыдаиккой кæйдæр къухæмдзæгъдмæ», кæнæ та хъуамæ сæ райгуырæн бæстæ ныууагътаиккой æмæ æндæр рæттæм фæцыдаиккой, науæд физикон æгъдауæй куынæг æрцыдаиккой. Фæлæ ССР Цæдисы уа-вæрты, йæ «интернационализм» æмæ «адæмты хæлардзинадмæ» гæсгæ сын физикон æгъдауæй куынæггæнæн нæ уыд.

О, фæлæ ССР Цæдис куы фæцудыдта, уæд æппæт дæр ивын райдыдта. Советон республикæтæй иууыл фыццаг уавæр фæхатыдысты Тбилисы æмæ райстой «æмбæлон мадзæлттæ». Гуырдзыстон уадзын райдыдта ахæм политикæ, кæцы здæхт уыд æхсæнады æппæт фадгуыты  гуырдзиаг нацийы приоритет сифтонг кæнынмæ, дзыллæты ‘хсæн парахат цыд ССР Цæдисы скондæй Гуырдзыстоны рахизыны хъуыды. Дæлдзинаг кæнын райдыдтой Гуырдзыстоны цæрæг æндæр нациты, уыцы нымæцы ирæтты бартæ æмæ интересты.

Паддзахадон æмвæзадыл æргом нæ дзырдтой Хуссар Ирыстоны ныхмæ, фæлæ сæ цæсгомыл сæ къух систой. Областмæ дыккаг секретарæй æрбарвыстой Паддзахадон æдасдзинады комитеты фæлтæрд кусæг Гохелашвилийы. Уый æппæт дæр арæзта гуырдзиæгты хæрзæбонæн æмæ ирæтты ныхмæ. Уыимæ иумæ сæ бынæттæй истой бынæттон кадрты æмæ сын сæ бынæтты урæдтой, сæ хъуыдымæ гæсгæ, гуырдзиæгтæн пайдайы кадртæ. Гуырдзыстоны партион-паддзахадон хаххыл кæд нырма ницы ивындзинæдтæ цыд, уæддæр æхсæнадон структурæтæ æмæ дзыллон информацион фæрæзтæн «сæ рохтæ феуæгъд» сты. Тбилисы зокъотау, рæзтысты алыгъуызон шовинистон организацитæ, кæцытæ цырын кодтой гуырдзиæгты националистты монцтæ. Газеттæ æмæ телеуынынады арæхæй-арæхдæр зындысты ирæтты ныхмæ æрмæджытæ.

Тбилисæй Цхинвалмæ фæцахуыр сты алыгъуызон эмиссартæ æмæ бынæттон гуырдзиæгты змæстой. Уырнын сын кодтой, уыдон фысымтæ кæй сты ацы зæххыл, æмæ сæ сæры цы фæмидæг уа, уый аразынæн сын æппæт бартæ дæр кæй ис. Æмæ уыдон дæр сæ тырысатæ тилгæйæ, митингтæ уагътой ирæтты ныхмæ.

Гуырдзиæгтæй ма уыд ахæмтæ дæр, кæцытæ сæхи афтæ дардтой, цыма сæ фæндыд хуссайраг ирæттимæ баныхас кæнын. Тбилис æмæ Цхинвалы уагъд цыдысты цавæрдæр фембæлдтытæ интеллигенцийы, æхсæнадон организациты минæвæрттæн. Фæлæ уыдон цæстмæ митæ кæй уыдысты, уый ирдæй зынд. Афтæмæй,  Горбачевы загъдау, процесс ацыд.

Æппæт уыдæттæ хатгæйæ, Хуссар Ирыстоны адæм советон дуджы дæргъы фыццаг хатт сæхи «куыд æмбæлд, афтæ нæ равдыстой». Адæм æргом рацыдысты хицауиуæгады ныхмæ, уагътой митингтæ. Тбилисæй Цхинвалмæ æрбарвыстæуыд Мидхъуыддæгты министрады дæлхæйтты. Йæ бынатæй ист æрцыд обкомы секретарь Санахъоты Феликс.

Уыимæ ма Горбачевы рацарæзтон политикæ ССР Цæдисы закъонæй слегалон кодта гуырдзиаг националон змæлды. Гуырдзиаг националисттæ раразмæ кодтой лозунгтæ этникон дискриминаци æмæ Гуырдзыстоны ССР сконды ирæтты автономон область скуынæг кæныны тыххæй. Фыццаг къахдзæф уыд 1988 азы гуырдзиаг æвзаджы рæзты паддзахадон программæ, кæцымæ гæсгæ Хуссар Ирыстоны хъуыддагкæнынад хъуамæ арæзт цыдаид æрмæстдæр гуырдзиаг æвзагыл. Гуырдзиаг информацион фæрæзты райтынг расистон-шовинистон кампани. Сæ сæйраг объект систы Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ирæттæ. Йæ нысан та уыд автономи æмæ этникон ирæтты скуынæг кæнын.

Хуссар Ирыстоны официалон хицауиуæгад уыд вазыгджын уавæры. Иуæрдыгæй уыдон хъуамæ æххæст кодтаиккой уæлдæр лæууæг хицауады директивæтæ æмæ цыдаиккой сæ фæдыл, иннæрдыгæй та – сæ адæмы фарсмæ хъуамæ лæууыдаиккой. Адæмы та «уæллæгты» фæдыл цæуын нал фæндыд, уымæй дæр сæ нал фæндыд бонæй-бонвыддæр знагиуæггæнæг Тбилисы барамындтæ æххæст кæнын. Адæммæ сæвзæрд хибахъахъхъæныны инстинкт.

Гуырдзиæгты архайдæн ныхмæ архайд хъуыд. Æмæ уый нысанæн арæзт æрцыд национ змæлд «Адæмон Ныхас», кæцыйы лидертæ систы Хъуылымбегты Торез æмæ Цоциты Алан. Алы бон дæр уагъд цыдысты митингтæ, «Адæмон Ныхасы» активисттæ цыдысты хъæутæм æмæ адæмæн æмбарын кодтой уавæр. Сæ хъусынгæнинæгтæ уыдысты бынтон хуымæтæг. Ома «мах хæдбар адæм стæм æмæ нæ фæнды цæрын нæхи закъæттæм гæсгæ». «Адæмон Ныхасы» уæнгты фæндыд, цæмæй официалон хицауиуæгад сæ фæндоны фарс рахæца.

Уыцы рæстæджы, 1989 азы ноябрæй 1990 азы июнмæ Гуырдзыстоны ССР Сæйраг Совет райста антиконституцион уынаффæтæ, кæцыты фæстиуæгæн ивд æрцыдысты советон дуджы акттæ, уыдоны ‘хсæн уыд 1922 азы бадзырд ССР Цæдисы сырæзты æмæ Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзты Декрет. Уымæй Тбилис йæ барадон тыгъдадæй йæхæдæг ракодта Хуссар Ирыстоны. Уымæ нæ кæсгæйæ, хуссайраг ирæтты фæндыд уавæр сабырæй аскъуыддзаг кæнын æмæ архайдта Тбилисимæ иумиаг æвзаг ссарыныл. 1989 азы 10 ноябры Хуссар Ирыстоны автономон областы адæмон депутатты æнæрадон сесси райста уынаффæ автономон областæй автономон республикæ (Гуырдзыстоны сконды) саразыны тыххæй. Уыцы уынаффæ æрвыст æрцыд Тбилисмæ. Гуырдзыстоны къухдариуæгад политикон куырыхондзинад нæ равдыста,не сразы хуссайраг ирæтты куырдиатыл æмæ карзæй загъта «нæ».

Уый нæ, фæлæ ма 23 ноябры Цхинвалмæ «сабырадон митинг»-æй сæ бон куы базыдтой, уæд фæстæмæ худинаджы здæхт бæргæ акодтой, фæлæ сæ  бирæтæ æрбынат кодтой Хуссар Ирыстоны алыварс æмæ гуырдзиаг хъæуты. Фæндæгты æхгæдтой, ахстой ирæтты, тыхнад сæ кодтой, фыдмардæй сæ мардтой. Хуссар Ирыстоны адæмы нахмæ райдыдта æргом агресси.

ССР Цæдисы æмæ Гуырдзыстоны ССР къухдариуæгадтæм бирæ хæттыты сидтысты хуссайраг ирæттæ ахæм куырдиатимæ, зæгъгæ, «гуырдзыйы националистты æруромын уæ бон кæд нæу, уæд уавæрæн æмбæлон аргъ уæддæр скæнут». Фæлæ уыцы сидтытæ ницæмæ æркодтой. Уый нæ, фæлæ уыцы фæззæджы Гуырдзыстоны хицауиуæгадмæ æрцыдысты фашисттæ сæ сæргъ Гамсахурдиа. Ацы фашистон режим Гуырдзыстоны расидт хæдбардзинад. Уый фæстиуæгæн Хуссар Ирыстоны уавæр ноджы фæкарздæр. Гарзджын провокацитæм бафтыд экономикон, транспортон, энергетикон блокадæтæ. Хуссар Ирыстоны адæмæн фыдмитæ кодтой Иоселиани, Къитъовани, Адамияйы гæрзифтонг абырджыты къордтæ.

Хуссар Ирыстоны адæм ма сæ сæрæн уый зыдтой æмæ развæлгъау аскъуыддзаг кодтой 1990 азы 20 сентябры сесси ауадзын. Сесси хъуамæ ауагъдæуыдаид  Цхинвалы Советты хæдзары (Парламенты ныры бæстыхай) органон залы. Уыцы рæстæджы-иу депутаттæй дарддæр сессийы куысты хайад райстой æхсæнады минæвæрттæ дæр. Боны 11 сахатмæ депутаттæ æмæ æхсæнады минæвæрттæ цæуын куы райдыдтой Советты хæдзармæ, уæд федтой бахизæны  гуырдзиаг милиционерты. Уыдон лæууыдысты дуæртты цур æмæ адæмы мидæмæ нæ уагътой. Депутатты бирæ ахъуыды кæнын нæ бахъуыд, уыдонæй уыд æви адæмæй – чидæр бæстыхайы фæстæмæ бауад, рудзынг бакодта æмæ багæпп кодта мидæмæ, бакодта иннæ рудзгуыты дæр æмæ бирæтæ бахызтысты рудзгуытыл, уый фæстæ бакондæуыд дуæртты дæр. Боны фæткы уыд бирæ фарстатæ. Дыууæ фарстыл уынаффæйы фæстæ ахуыссыд рухс æмæ иу сахат улæфт расидтысты. Уыцы рæстæджы гуырдзиаг милиционертæ уым нал уыдысты.  Адæмæй чидæртæ ацыдысты хæдзæрттæм  æмæ чи фæтæгены лампа, чи парафины цырагъ æрбахастой, ссыгътой сæ æмæ сесси йæ куыст адарддæр кодта.

Кæд горæты гуырдзиæгтæ æхстой стыркалиброн хæцæнгæрзтæй, уæддæр сесси йæ куыст кодта стыр дискусситимæ æмæ æддейæ цы рæмыгътытæ уыд, уыдоны хъусгæ дæр нæ кодтой залы адæм.  Сесси цыд  суанг райсомы 4 сахатмæ. Ацы сессийы уый фæстæ адæм рахуыдтой «сессия при свечах», ома, цырæгъты рухсмæ сесси.

Хуссар Ирыстоны адæмы фæндонмæ гæсгæ ацы сессийы расидт æрцыд Республикæ Хуссар Ирыстон ССР Цæдисы сконды, райст æрцыдысты националон суверенитеты тыххæй Деклараци æмæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны территорийыл ССР Цæдисы Конституци кæй кусдзæн, уый тыххæй уынаффæ. Фæстагмæ куыд рабæрæг, афтæмæй ацы ахсджиаг къахдзæф уыд раст æмæ æнæмæнгхъæуæг. Уыцы бон ахæм фидар бындур æвæрд куынæ æрцыдаид нæ паддзахадæн, уæд абон сæрибар, хæдбар паддзахады нæ цæриккам. Абон та нæ саразын хъæуы æппæт дæр, цæмæй макæмæ æнхъæлмæ кæсæм, фæлæ нæхæдæг дæр фезмæлæм æмæ нæ республикæйы экономикæ дæр сæндидзын кæнæм, цæмæй раздæрау нæхæдæг дæр уæм æххуысхъом.

Осиаты Индирæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.