НÆ МАДÆЛОН ÆВЗАГ – НÆ АХСДЖИАГДÆР АУДИНАГ

Уарз æмæ кад кæн дæ райгуырæн бæстæйæн, дæ мадæлон æвзагæн, æрмæстдæр уæд уыдзæн алы наци дæр иннæ адæмты ‘хсæн нымад æмæ размæцыд наци. Махæн, ирон адæмæн, нæ рагфыдæлтæ цы æргъадтæ ныууагътой, дугты сæрты нæм чи æрхæццæ, уыдонæй сæ иу у нæ мадæлон æвзаг, кæцыйæ мах хъуамæ уæм буц æмæ сæрыстыр. Сæйраджыдæр уымæн æмæ нæ кадджын фыдæлтæ скифтæ, алантæ æмæ сæрмæтты æвзаг кæй у, иннæмæй та у ирон адæмы фæтæг Хетæгкаты Къоста йæ удыл æнауæрдгæйæ цы ‘взаджы размæцыдыл архайдта, йæхæдæг цы ‘взагыл дзырдта, уый.

1899 азы 15 майы фыццаг мыхуыры рацыд Къостайы чиныг «Ирон фæндыр»,  кæцы ссис не ‘взаджы фæндагамонæг стъалы æмæ йæ ахсджиагдзинад у уæзгæ. «Ирон фæндыр» мыхуыры рацæуæн бон 2003 азæй фæстæмæ нымад æрцыд ирон æвзаджы боныл. Æрвылаз дæр нысан æрцæуы уæрæхæй.

15 майы ахæм мадзал арæзт æрцыд Къуайсайы астæуккаг скъолайы организатор Хуыгаты Альбинæйы хъæппæрисæй.  Мадзалы райдайæны скъолайы директор Хуыгаты Суликъо раарфæ кодта мадзалмæ æрбацæуджытæн æмæ загъта ирон æвзаджы ахсджиагдзинады тыххæй. «Ирон æвзаг у нæ мадæлон æвзаг æмæ махæй алчи дæр хæсджын у, цæмæй ма рох кæнæм æвзаджы сыгъдæгдзинады ахсджиагдзинад. Уый та сæйраджыдæр ис уый мидæг, æмæ ма хъуамæ хæццæ кæнæм нæ рæсугъд æвзаг æндæр æвзæгтæй æрбайсгæ ныхæстимæ, ма йын халæм йе сконд, фæлæ йыл дзурæм аивæй». Мадзаламонджытæ Хуыгаты Викæ æмæ Коцты Даянæ кæрæдзи ивгæйæ радзырдтой мадæлон æвзагмæ хорз ахаст, ахуыр кæнын æмæ йæ æххæстбæрцæй зонын кæй у алкæйы хæс дæр. Уыцы хъомылдзинад рæзгæ фæлтæр сæйраджыдæр бинонтæй æмæ скъолайæ кæй хъуамæ исой. «Майы мæй у дидинæфтауæн рæстæг æмæ уадз, ирон адæмы царды бæлæстæ дидин æфтауой. 2003 азæй фæстæмæ мах ацы рæсугъд уалдзыгон бон фембæлæм нæ мадæлон æвзаджы бæрæгбоныл стыр цинимæ æмæ уадз, цæрæд æнустæм не ‘взаг, йæ кад ын фæлтæрæй фæлтæрмæ бæрзондæй бæрзонддæр исгæйæ», – радзырдта мадзаламонæг Хуыгаты Виктория. «Ацы бæрæгбон нын дæтты фадат æмæ уæрæх авналæнтæ, цæмæй ма бауадзæм цудын не ‘взаг. Нæ уарзон Ирыстоны хæхтыл зæла ирон зарæг», – ацы зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ та загъта Коцты Даянæ æмæ бакаст ирон æвзаджы тыххæй Хадаты Светланæйы æмдзæвгæтæй рæнхъытæ: «… «Ирон фæндыр» – нæ зондамонæг фаззон, Хæссы сæрибар, амонд æмæ цард…».

Скъолайы ахуыргæнинæгтæ ма ирон æвзаджы тыххæй загътой тынг бирæ зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ. «Нæй баивæн адæймаджы цæсгомæн, нæй йын фæивæн, æмæ йе ‘цæг цæсгом та адæмы ‘хсæнмæ равдисын кæй нал фæфæнды, уымæн йæ аххосаг вæййы цавæрдæр чъизидзинад. Раст афтæ нæй баивæн мадæлон æвзагæн дæр. Махæн та мадæлон æвзаг хъумæ уа æппæтæй кадджындæр æмæ йæ нымайæм æппæтæй аивдæрыл. Уымæн æмæ йæ махмæ нæ фыдæлтæ фæлтæрæй фæлтæрмæ ралæвæрдтой сыгъдæгæй æмæ кадджын æвзагæй æмæ махæн нæ сæйраг хæс у, дарддæр дæр æй адæттæм фидæны фæлтæртæм сыгъдæгæй æмæ кадджынæй. Ацы хъуыды аивæй равдыста йе ‘мдзæвгæтæй сæ иуы зынгæ ирон поэт Хаджеты Таймураз дæр, кæцы аив бакаст скъолайы 9-æм къласы ахуыргæнинаг Наниты Хетæг: «У иу æвзаг дæр а-дунейæн фаг, Фæлæ нæ ивынц мады риу æндæрыл! Мæлæн дын нæй мæ мадæлон æвзаг, Кæд ма æрбайсæфт хоры нæмыг мæры?!..».

«Фæстаг рæстæджы, хъыгагæн, не ‘взаджы хъысмæт сси сагъæссаг, катайаг у йæ фидæн, фæлæ мах хъуамæ аразæм æппæт дæр æмæ нæ фидарæй уырна, не ‘взаг кæй нæ фесæфдзæн æмæ нæ бон кæй суыдзæн фæцудын æй ма бауадзын. Цалынмæ йæм мах, рæзгæ фæлтæр, дарæм уарзон ахаст, хъуыды кæнын ыл арæхсæм, цалынмæ ирон саби дзура ирон æвзагыл æмæ йын кад кæна, уæдмæ йын тас нæу фесæфынæй», – ацы ныхæстæ зæгъыны фæстæ скъолайы ахуыргæнинæгтæй сæ иу аив бакаст Хæмыцаты Юрийы æмдзæвгæ «Хæхтæ æмæ алантæ».

Фыдыбæстæ, ныййарæг зæхх, райгуырæн уæзæг, мад, фыд æмæ Ирыстон – цы у æнæ уыдонæй адæймаджы цард? – ахæм абарст скодта 5-æм къласы ахуыргæнинаг Бестауты Дауыт æмæ бакаст æмдзæвгæ «Къуыдайраг дæн, чысайнаг». Мамыкъаты Хъазбеджы æмдзæвгæ «Фæндараст» аив бакаст Бестауты Миленæ. Скъолайы ахуыргæнинæгтæ ма аив бакастысты ирон æвзаджы тыххæй фыст ирон фысджыты æм-дзæвгæтæ, загътой тынг бирæ зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ æмæ  нæ мадæлон æвзаджы рæсугъд фидæны тыххæй ныфсы ныхæстæ. Равдыстой юмористон сценкæ,  азарыдысты ирон зарджытæ æмæ аив сæххæст кодтой ирон традицион кæфтытæ. Мадзалы кæрон ахуыргæнинæгты къорд аив азарыдысты зарæг «Слæуу, ирон».

ХУЫГАТЫ Миленæ