Нæ историимæ, нæ адæмы хъысмæтимæ

Хуссар Ирыстоны милицийы сырæзтыл сæххæст 100 азы

Æрвылаз дæр барадхъахъхъæнæг органтæ сæ профессионалон бæрæгбон, куыд Уæрæсейы Федерацийы, афтæ нæ республикæйы дæр нысан кæнынц 10 ноябры. Бæрæгбонон мадзæлттæ фылдæр хатт вæййынц масштабон, саразынц цытджын æмбырдтæ, схорзæхджын кæнынц аккагдæр кусджыты æмæ ма милицийы ветерантæн дæр скад кæнынц. Ацы традици баззад суанг Советон дугæй фæстæмæ. Уæды рæстæджы та йæ хуыдтой Советон милицийы бон æмæ йæ нысан кодтой æгас Цæдисы республикæтæ.

Ацы бæрæгбон 10 ноябримæ баст уымæн у, æмæ уыцы бон 1917 азы райст æрцыд декрет Советон милици саразыны тыххæй. Фæлæ, кæд Советон Цæдис раджы ныппырх, уæддæр бæрæгбон баззадис æнæвнæлдæй ныры онг.

Æвæццæгæн, афтæ хъуыдыгæнджытæ дæр разындзæнис, зæгъгæ, раздæр Уæрæсейы империйы милици нæ уыдис. Фæлæ уый раст нæу. Уымæн æмæ барадхъахъ-хъæнæг органты системæ сарæзта паддзах Петр I 1715 азы. Хонгæ та йæ скодта «по-лици», кæцы нысан кæны «паддзахадæн разамынд кæнын».

Уæрæсейы импери куы ныппырх Октябры революцийы фæстиуæгæн, уæд Хуссар Ирæн дæр ныллæууыдис уæззау дуг, – гуырдзиаг меньшевиктæ нæм æрбабырстой æмæ нын нæ уæзгуытыл арт бафтыдтой. Уыцы хæстон дуджы милици аразынмæ никæй æвдæлдис, фæлæ нæм уæддæр баконд æрцыдис цалдæр хæдбар барадхъахъхъæнæг органы, кæцытæ æххæст кодтой цæстдарæн функцитæ. Зæгъæм, 1918 азы Хуссар Иры Националон советы уынаффæмæ гæсгæ арæзт æрцыдис æхсæнадон фæтк хъахъхъæныны фæдыл службæ æмæ йын сæргълæууæгæй снысан кодтой Гасситы Харитоны.

Цалынмæ ныл гуырдзиаг тугдзых сырдтæ туджы зæйтæ уагътой, уæдмæ нын фадат нæ уыд милици саразынæн, цæмæй, куыд паддзахадон структурæ, афтæ уæвынад кæна. Цалдæр азы дæргъы нæм хæст кæй цыд, растдæр та геноцид, уый фæстиуæгæн фыдракæндты нымæц бонæй-бонмæ кодта фылдæр, бынæттон цæрджытæ, сæ дудгæбæтты æвзарыны æдде, ноджы тыхстысты фыдгæнджытæй æмæ абырджытæй. Ацы проблемæ аиуварс кæнын уыд иууыл ахсджиагдæр фарстатæй сæ иу. Æмæ кæд 1921 азы Хуссар Ирыстоны территори нырма сыгъдæг нæ уыд гуырдзиаг меньшевиктæй, уæддæр, 25 февралы, Хуссар Ирыстоны округы коммунистон партийы фæндонмæ гæсгæ арæзт æрцыдис революцион комитет. Æдæппæт районтимæ иумæ сарæзтой 20 ревкомы бæрц æмæ комкоммæ семæ арæзт æрцыдис милици дæр.

Милицийæн йæ сæйраг хæс уыд æвзæргæнджытимæ тох кæнын. Кæд сын кусыны уавæртæ тынг мæгуырау уыдысты, уæддæр сабыргай æхсæнадон фæтк æвæрын райдыдтой. 1921 азы 5 марты Цхинвалæй сырд æрцыдысты меньшевиктæ æмæ 9 марты бынæттон къухдариуæгад сфидар кодта фондз милицийы хайады, кæцыты сконды уыд фæйнæ 25 кусæджы. Марты æмæ апрелы мæйтæ уыдысты иууыл уæззаудæр милицийæн. Ног саразгæ ор-ганæн уыд тынг бирæ куыст, æмæ йын уыйбæрц авналæнтæ та нæма уыд, стæй æгасæй структурæмæ дæр нырма уыд хъæндзинæдтæ. 13 апрелы арæзт æрцыд уголовон фæдагуырды хайад, кæцыйы кусджытæ комкоммæ  тох кодтой абырджытимæ.

Суанг 1927 азы онг милицийы структурæмæ хаст цыдысты алыгъуызон ивындзинæдтæ, кæцытæ здæхт уыдысты куысты  гъæд фæхуыздæр кæнынмæ. Централон органыл нымад цыд Сæйраг милици, ома, Сæйраг управлени, кæцыйы сконды уыдис 28 адæймаджы. Цы бæстыхайы уыдысты, уым абоны бон дæр уæвынад кæны Мидхъуыддæгты министрад. 1921 азæй 1933 азмæ милицийы къухдариуæггæнæгæй фæкуыста Кокойты Гаврил (Джабе), æххуысгæнæг ын уыд Джиоты Александр, секретарь – Гасситы Павел, слестгæнæг – Котолиты Григол. Оперативон куыст та адæмимæ кодтой 5 районон управленийы: Цхинвалы, Дзауы, Ортъеуы, Хъорнисы æмæ Ленингоры.

Фыццаг азы милицийы сконды уыдис 380 адæймаджы, сæ 70 процентæй фылдæр уыдысты ирæттæ. Милицийы куыст тæссаг æмæ зын кæй уыд, уымæ гæсгæ хъæздыг лæджы фырттæ ардæм нæ тырныдтой кусынмæ. Уымæ гæсгæ, милицийы рæнхъон скондæн йæ 90 процентæй фылдæр уыдысты цыбыркъух бинонтæй.

Нæ уыд фаг хæцæнгарз, æмæ сæм цы уыд, уыдоны фылдæр хайæн дæр сæ ресурс фæцис. Хъуаг æййæфтой хæлцæй, уæлæдарæсæй æмæ ма сын цы къаннæг мызд уыд, уый дæр сын афоныл нæ лæвæрдтой. Фæлæ, зындзинæдтæм æнæкæсгæйæ, барадхъахъхъæнæг органтæ аккаг ныхкъуырд дæттой æвзæр-гæнджытæн. Æрмæст цалдæр мæймæ скуынæг кодтой 4 банди-тон къорды, раргом кодтой 8 къæрных кæныны цауы æмæ æр-цахстой æртæ лæгмары.

1923 аз уыд ноджы æнтыстджындæр – Аунеуы хъæуы ахст æрцыдысты 18 фыдгæнæджы. Сæ хъазуатон тохы тыххæй цалдæр кусæджы фесты цæстæвæрæн æмæ сæ схорзæхджын кодтой паддзахадон хорзæхтæй. Рæстæг куыд цыд, афтæ милицийы кусджытæ дæр истой фæлтæрддзинад, сæ нымæц дæр кодта фылдæр æмæ бонæй-бонмæ сæ архайд уыд æнтыстджындæр, куынæг ма кодтой меньшевикты æмдзæхдонты дæр.

1924 азы та гуырдзиаг меньшевиктæ райдыдтой змæнтын, – хъавыдысты террористон акттæ саразынмæ Хуссар Ирыстоны къуымты, цæмæй адæм растой советон къухдариуæгады ныхмæ. Фæлæ сæ фæндтæ фæсыкк сты. Хуымæтæг цæрджытæ нæ баууæндыдысты провокаторты ныхæстыл, интеллигенцийы минæвæрттæ дæр зыдтой гуырдзиаг фашистты фæлитой митæ æмæ цыбыр æмгъуыдмæ барадхъахъхъæнæг органтæ бæрæг кæнын райдыдтой æвзæргæнджыты. Меньшевикты ликвидаци кæнынмæ милицийы кусджытæ дæр бахастой егъау хайбавæрд. Гуры районмæ æрвыст æрцыдысты 400 адæймаджы бæрц милицийы рæнхъон скондæй æмæ ма бæхджын къорд дæр, кæцытæ куынæг кодтой знагиуæггæнæг элементты. Меньшевикты къорды хайадисджытæ иууылдæр ахст æрцыдысты æмæ бынæттон адæмæн бæрæг фенцондæр ис цæрын.

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты дæр райстой активон хайад. Сæ фылдæр хай ацыдысты фронтмæ, фæлæ бынаты чи баззадис, уыдонæн сæ куыст бæрæг фæфылдæр. Уымæн æмæ хæстон дуджы фыдракæндтæ сарæх вæййынц. Уымæй уæлдай ма тох кодтой дезертиртимæ æмæ ма хæстмæ чи нæ куымдта, ахæмтимæ дæр.

1991 азы та нæ рыстзæрдæ наци ногæй сæмбæлд гуырдзиаг фашизмимæ. Ӕмæ та ам дæр гуырдзиаг тугдзыхты фыццаг цæфтæ сæхимæ райстой милицийы кусджытæ. Бирæтæ дзы Ирыстоны сæрвæлтау сæ цард дæр радтой, хорзæхджын æрцыдысты паддзахадон хорзæхтæй. Кæд æмæ нæм уыцы уæззау рæстæджы Хъахъхъæнынады министрад тагъд сырæзт, уæд Мидхъуыд-дæгты министрады сырæзт адаргъ ис. Фæлæ уый нæ нысан кæны æмæ нæм милици нæ уыд, – йæ функцитæ йын æххæст кодта РХИ-йы мидхъуыддæгты управлени. 17 ноябры 1992 азы нæ Парламент райста закъон «Милицийы тыххæй» æмæ уый бындурыл арæзт æрцыдис Мидхъуыддæгты минист-рад. Йæ сæргълæууæгæй та йын снысан кодтой органты фæлтæрд кусæг Хуыбылты Русланы.

90-æм азтæй фæстæмæ Мидхъуыддæгты министрады структурæмæ хастой алыгъуызон ивындзинæдтæ, уымæн æмæ дугæн уыд йæхи домæнтæ. Милицийы кусджытæ канд æхсæнадон фæтк нæ хъахъхъæдтой, фæлæ ма хæцыдысты æддагон знæгтимæ дæр. Уымæ гæсгæ, кусджытæ нæ фаг кодта сæ разылæууæг хæстæ æмбæлонæй æххæст кæнынæн æмæ бар-æнæбары хъуыд рæнхъон сконды нымæц фылдæр кæнын. 2008 азы хæсты фæстæ нæ республикæйæн тас нал уыд æддагон знæгтæй æмæ Мидхъуыддæгты министрады дæр уагъд æрцыд реформæ, кæцыйы фæстиуæгæн рæнхъон сконды нымæц бæрæг фæкъаддæр æмæ ма ныр сты 1150 адæймаджы бæрц.

Куыд уынæм, афтæмæй Хуссар Ирыстоны милици арæзт æрцыд 1921 азы æмæ йыл ныридæгæн сæххæст 100 азы. Уымæн æвдисæн сты историон факттæ æмæ бæрæггæнæнтæ. Фæлæ цæмæдæр гæсгæ ацы датæ рохуаты аззад, æгæрыстæмæй ма йæ Советон дуджы дæр никуы æрхъуыды кодтой, æмæ милицийы сырæзты бон ныридæгæн дæр нысан кæнæм 10 ноябры.

Комкоммæ зæгъгæйæ, Хуссар Ирыстоны милицийы истори баст у йæ адæмы зындзинæдтимæ, уæззау дугтимæ, кæддæриддæр уыдысты хуымæтæг цæрджыты уæлхъус æмæ сæ хъахъ-хъæдтой æвзæргæнджытæй, нæ сæ бауагътой куынæг кæнын. Уыдысты æмæ сты сæ Райгуырæн бæстæйæн æцæг патриоттæ æмæ абоны бон дæр æнувыдæй архайынц, цæмæй нæм уа сабырдзинад, фæтк. Ӕмæ йæ службæйон хæстæ æххæст кæнгæйæ чи фæмард, уыдоны рухс нæмттæ та рох макуы хъуамæ уой.

ДЖИОТЫ Александр