Медойты Димитр: Иуполярон системæйæн йæ бон нæу дунеон фæткæвæрдыл контроль кæнын

Фæстаг азты дунейы уавæр æндыгъддæр кæй кæны, уый махæй алкæмæндæр катайдзинад æвзæрын кæны. Ацы æмæ æндæр фарстыты тыххæй нæ уцхæссæг ныхас кæны Хуссар Ирыстоны Фæсарæйнаг хъуыддæгты министр Медойты Димитримæ.  

– Фæстаг азты уавæр дунейы кæны æндыгъдæй æндыгъддæр. Дæ хъуыдымæ гæсгæ, цы хъæуы саразын, цæмæй уавæр фæива  хуыздæрæрдæм?

– Дунеон уавæр бонæй-бон вазыгджындæр кæны. Дунейы ног моделы арæзтады процесс æнæстабилондзинады рæзтимæ иумæ æмдзу кæны, куыд глобалон, афтæ регионалон æмвæзадыл дæр. Карзæй карздæр æнкъардæуы æууæнкдзинады дефицит, бæрæгæй зыны компромисстæ æмæ кæрæдзийæн пайдайы фарстатæ скъуыддзаг кæныны æвæндондзинад. Рæзынц æхсæнцивилизацион  ныхмæлæудтыты арфдæр кæныны тасдзинæдтæ.

Бæрæгæй зыны ныгуылæйнаг бæстæты тырнынад  дунейы хъуыддæгты йæхицæн пайдайы позици бахъахъхъæнынмæ. Скæсæны геополитикон тыгъдадыл контролькæнынад рауæрæх кæныны тыххæй АИШ æмæ Европæйы равзæрст курс, дунеон æмæхсæнады хайадисджыты «хиуæттæ» æмæ «æцæгæлæттыл» дих кæнын, уый фæстиуæгæн куыд дывæр стандартты принцип, афтæ æхсæнадæмон барты нормæты иувæрсты ахизгæйæ, паддзахадты мидæггагон хъуыддæгты хи хæццæ кæнын, æппæт уыдæттæ серьезонæй дестабилизаци кæнынц уавæр дунеон аренæйы.

Фæстаг азты дунеон конфликттæн анализ дзурæг у ууыл, æмæ иуполярон системæйæн йæ бон нæу дунеон фæткæвæрдыл контроль кæнын. Рæстæг æрцыд бирæполярон системæ сæндидзын кæнынæн, уый йæхи равдыста æмæ у оптималондæр.

Нырыккон тагъдивæг дунейы, кæцы сæмбæлы ног сидтытæ æмæ æртхъирæнтимæ, объективонæй сырæзы æдасдзинад æмæ стабилондзинад хъахъхъæныны фæдыл дунеон æмæхсæнады æрæмныхгонд архайды нысаниуæг. Мах фæдфæдылонæй стæм уый фарс, цæмæй адæймаджы цардæн уыцы ахсджиаг хæслæвæрдтæ скъуыддзаг кæныны сæйраг ролы хъаза Иугонд Нациты Организаци, кæцыйæн уый тыххæй ис фаг потенциал. 21 æнусы иууыл карздæр тасдзинæдтæн, ахæмтæ, куыд  дунеон терроризм, дзыллæкуынæггæнæн хæцæнгарз, регионалон конфликттæн  адекватон дзуапп раттæн ис дунейы æмæхсæнады æмзæрдæ тыхты фæрцы, Иугонд Нациты Организаци æмæ æхсæнадæмон барады инструменттыл æнцойгæнгæйæ.

–  Америкæ æмæ Европæйы иуæй-иу паддзахадтæ  цæмæн тырнынц Уæрæсейы ныхмæ  санкцитæ æвæрынмæ?

– Фæстаг рæстæджы мах уынæм уый, æмæ АИШ æрмæстдæр кусы Уæрæсейы ныхмæ алыгъуызон санкцитæ аразыныл. АИШ æмæ Ныгуылæны иу къорд бæстæтæн экономикон æмæ политикон тыхæндæвдад у политикæйы стандартон нормæ. Уый фæстиуæгæн санкцитæ кæддæриддæр уыдзысты.  Коллективон Ныгуылæн æмæ АИШ-ы хайадистæй, Уæрæсейы ныхмæ баиу уæвгæйæ, æнхъæлы, ома, ахæм тыхахастытæ Уæрæсейы æркæндзысты бæрæг архайдтытæм, фæивын ын кæндзысты йе ‘ддагон æмæ мидæггагон политикæ. Афтæ æнхъæлынц, æмæ социалон-экономикон уавæр куы февзæрдæр уа, уæд цæрджытæ протест расиддзысты  Уæрæсейы къухдариуæгады ныхмæ.

Æцæгæйдæр цæуы æххæстмасштабон атакæ Уæрæсейы, уæрæсейаг æхсæнады ныхмæ, экономикæйыл тынг æндавгæйæ, кæцыйæн раттæн ис ахæм характеристикæ, куыд экономикон хæст. Мæнмæ гæсгæ, Америкæйы дарддæр дæр цы русофобон истери ис, гæнæн ис, æмæ уый расайдта дунеон аренæйы Уæрæсейы бæрæг æнтыстытæ æмæ Æввахс Скæсæны сæ къухы цы æнтыстытæ бафтыд, уыдон.

Фæлæ афон у ууыл ахъуыды кæнынæн, æмæ Вашингтоны æнæхъуаджыйы санкцион политикæ, кæцы æвдисæн у хисæрмагонд æдыхдзинадæн, зиан хæссы æрмæст уæрæсейаг экономикæйæн нæ, фæлæ дунеон экономикæйæн дæр, уымæн æмæ уæрæсейаг экономикæ, кæй зæгъын æй хъæуы, у иумиагдунеон экономикæйы ахсджиаг сектор.

– Æрæджы та сарæзтой æндæр мæгуырау къахдзæф. Цалдæр бæстæйæ æрвыст æрцыдысты Уæрæсейы дипломатон кусджытæ. Ахæм мæгуырау архайд тынгдæр кæуыл бандавдзæнис, уыдоныл æви Уæрæсейыл?

– Йæ масштабтæм гæсгæ, уæрæсейаг дипломатты æнæпрецедентон рарвыст, кæцы баст у афтæхуыйнæг «Скрипалы хъуыддагимæ», у Уæрæсейы ныхмæ адарддæргонд санкцион политикæ, фыццаджы фыццаг ахæм политикон санкцитæ, кæцытæ æдзухдæр хъуамæ тыхджынæй тыхджындæр кæной Ныгуылæны æхсæнады хъуыдыйы. Гæнæн ис, æмæ уый фæстæ уа футболæй дунеон чемпионаты бойкот æмæ Уæрæсейы изоляци. Зæгъæн ис, цæуы æххæстмасштабон дипломатон хæст.

Официалон Кремль фехъусын кодта, зæгъгæ, Уæрæсе фæсмон кæны,  ныгуылæйнаг бæстæтæ цы уынаффæ райстой, уый тыххæй, фæлæ Мæскуы дырысæй бамбарын кодта, зæгъгæ, уыцы бæстæты къорды æнæхæларадон къахдзæфы ныхмæ симметрион мадзæлттæ райсынмæ уый цæттæ кæй у.

– Сæ ахæм митæм Уæрæсейы разамынад кæсынц уæлæнгай цæстæнгасæй. Цæмæннæ сын дæттынц æмбæлон нысаниуæг? Бирæтæ ныридæгæн зæгъынц, зæгъгæ, дарддæр дæр уавæр хуыздæрæрдæм куынæ фæива, уæд æнхъæлмæкæсæн ис стыр хæстмæ. Цас раст сты ахæм ныхæстæ?

– Дунеон æдасдзинады проблемæтæ аскъуыддзаг кæнынмæ ахасты абон раззагон бæстæты ‘хсæн ис æнæразыдзинад, æниу сæйрагдæр фарстаты тыххæй  сæ къухы бафты бадзурын æмгуысткæнынад кæнæ стратегион партнердзинады фæдыл. Æхсæндунеон æмахастыты  рæзт цахæм фæндагыл ацæудзæн – æмкуысткæнынады æви ныхмæлæуджыты æртхъирæнтæ сног кæныны, ууыл баст у æрмæст хицæн бæстæты хъысмæт нæ, фæлæ æнæхъæн дунейы хъысмæт.

Дыууæ стыр ядерон паддзахады ‘хсæн дипломатон ахастыты фехæлдæн, гæнæн ис, уа катастрофон фæстиуджытæ. Уый тынг хорз æмбарынц Мæскуыйы дæр æмæ Вашингтоны дæр æмæ уый тыххæй ахæм сценарийыл кæронмæ баууæндæн нæй.

Хъысмæтскъуыддзаггæнæн историон рæстæг кæддæриддæр вæййы æбæлвырддзинады, тæссагдзинæдты æмæ фадæтты рæстæг. Ахæм моментты тынг сырæзы тæссагдзинæдты аргъ. Фæнды мæ баууæндын, уыйбæрц тугкалæн æмæ масштабон хæстыты фæстæ, цалынмæ æнæхъæн дуне тасдзинады раз æвæрд æрцæуы, уæдмæ адæймагад ахъуыды кæндзæн, уымæн æмæ алы паддзахадмæ дæр ис хæцæнгæрзты стыр комплекс, æмæ уыдонæй спайда кæнгæйæ, дуне æрцæудзæн, раздахæн цæмæн нæй, ахæм фæстиуджытæм.

– Уыдон дæр куыд нæ, фæлæ ма нæ адæмы æндавы нæ хæдбардзинад нын фæстаг цалдæр азы кæй ничиуал банымадта, уый дæр. Ам та цавæр уыдзæнис уæ хъуыды?

– Сусæггаг никæмæн у уый, æмæ РХИ-йы Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрады куыстыл баст кæй у Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады дарддæры банымад. Уый фæдыл мæ зæгъын фæнды,  Хуссар Ирыстоны банымады процессы ныхмæ Гуырдзыстон æмæ йæ ныгуылæйнаг партнерты архайдтытæм нæ кæсгæйæ, ацы здæхты æдзухдæр куыст цæуы  алы паддзахадтимæ æмæ алыгъуызон континенты. Уый у нæ архайды вазыгджындæр здæхтытæй сæ иу. Ацы планы нын æххуыс кæны Уæрæсейы Федераци дæр, уымæн æмæ республикæйы æмæ министрады  хисæрмагонд гæнæнтæ, сæрмагондæй афтæ егъау не сты.

Хуссар Ирыстоны дунеон позицитæ дарддæр сфидар кæнын æрмæст Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрады хæс нæу. Нæ иумиаг хæс у химæлвас, демократон, экономикон æгъдауæй размæдзыд паддзахад саразын. Хъæуы куыст фæтыхджындæр кæнын уыцы планы, цæмæй нын нæ республикæйы базоной æрмæст политикон цæстæнгасæй нæ, фæлæ ма культурæ æмæ спорты планы дæр, æнæмæнгæй хъæуы рæзын кæнын æддагэкономикон ахастытæ. Цæмæй Хуссар Ирыстон дунеон æмæхсæнады æвдыст цæуа æххæстбарджын æмæ бæрнон уæнгæй, уый тыххæй æнæ-мæнгхъæуæг у республикæйы æппæт ведомствоты æнгом куыст. Ахсджиаг у, Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад чи банымадта, уыцы паддзахадтимæ дарддæр кæрæдзийæн пайдайы æмгуыстад фидар кæнын, афтæ ма нын нæ хæдбардзинад чи нæ банымадта, уыцы бæстæтæ æмæ диаспоратимæ куыстæн ног импульс радтын.

– Цасдæрбæрцæй æххæст æрцыдис, фыдæлтæй фæстæмæ нæ адæм цæмæ тырныдтой, уыцы бæллицтæй цалдæр. О, фæлæ нæ адæмæй рох нæу сæйраг бæллиц, Уæрæсейы скондмæ бацæуын æмæ Цæгат Ирыстонимæ сиу уæвыны хъуыддаг?

– Нæ политикон архайды приоритетон здæхт у РЦИ-Алани æмæ Уæрæсейы регионтимæ хæларадон ахастыты дард-дæры рæзт фæарфдæр кæнын. Кæд абоны бон Ирыстоны цæгат хай, куыд Уæрæсейы субъект, афтæ ис Уæрæсейы Федерацийы сконды, æмæ Ирыстоны хуссар хай та у хæдбар паддзахад, уæддæр этникон æмæ этнокультурон планы Ирыстон у куыд иугонд, афтæ. Нæ æддагон политикæйы хæстæй сæ иу у ирон адæмы æрбаввахсдæр кæнын.

Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуыны темæ ахсджиагыл нымадтой нæ интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттæ 20-æм æнусæй райдайгæйæ. Дихгонд адæмы тырнындзинад у бæстæйы сконды национ иудзинад сæндидзын кæнын, кæцыйы ирæттæ нымайынц сæ паддзахадыл, кæцы раздæр уыд Уæрæсейы импери, уый фæстæ Советон Цæдис æмæ ныр та Уæрæсейы Федераци.

Иу ныхасæй, ацы фарсты  æз æххæстæй разы дæн Президент Бибылты Анатолийы позициимæ, кæцы дзуапп дæтты ныры рæстæгæн: цæмæй æрбаввахсдæр кæнæм уыцы бæллиц, уый тыххæй абон мах хъæуы, фыццаг рады, размæдзыд бæстæ суæвын, хъæуы дунеон бастдзинæдтæ уæрæхдæр кæнын, нæ республикæйы позицитæ æмæ имидж фидар, бæрзонддæр кæнын, уыцы иу рæстæджы адæмы цардуагон уавæртæ бæрзонддæр кæныныл кусгæйæ. Мах хъуамæ нæхимæ иннæты хъусдард здахæм куыд размæдзыд экономикæ, стабилон системæ, экономикон потенциал кæмæн ис, ахæм бæстæ.

– Нæ адæм алыгъуызон цæстæнгасæй кæсынц Ас-тæуккаг Ази æмæ æндæр регионтæй чи ‘рцæуы, уыдонмæ. Æрцæуынц куыстмæ, фæлæ дзы бирæтæ ам баззайынц цæргæйæ. Цавæр ахаст дарын хъæуы ахæм цаутæм?

– Нæ республикæйы фæсхæсты рæстæджы фиппайдæуы кусæгон мигрантты æрцыд, сæйраджыдæр, Астæуккаг Азийæ. Уыдон цъустæй нæ цæуынц.  Нымайын афтæ, нæ бæстæйы кусæгон мигранттæм хъæуы лæмбынæгдæрæй  хъус дарын, фыццаг рады, æдасдзинады фарстыты, уыцы нымæцы антитеррористон фарсты дæр.

– Зæгъæм, Белорусæй кæйдæр фæнды æрцæуын, цы документтæ хъуамæ сараза, цæмæй æдæрсгæйæ рахиза арæны сæрты?

– Республикæ Хуссар Ирыстоны территоримæ æрцæуынц æрмæстдæр Уæрæсейы Федерацийыл. Æнæвизæйон балцыты тыххæй Уæрæсейы Федерациимæ сразыдзинæдтæ кæцы паддзахадты æмбæстæгтæн ис, уыдоны Республикæ Хуссар Ирыстонмæ æрбацæуыны тыххæй визæ нал фæхъæуы. Сæрмагондæй, уый хауы Белоруси æмæ Æмхæларады Бæстæты Цæдисы иннæ æмбæстæгтæм.

Уæрæсейы Федерациимæ визæйон режим фидар кæцы паддзахадтимæ æрцыд, уыдонæн куыд минимум, афтæ æнæмæнгхъæуæг у дывæр уæрæсейаг визæйы уæвынад. Хуссар Ирыстоны территоримæ æрбацæуын ифтонг цæуы физикон адæймæгты (хиуæтты) фæхуындмæ гæсгæ, кæцытæн ис РХИ-йы æмбæстагдзинад, кæнæ та РХИ-йы территорийыл регистрацигонд юридикон цæсгæмттæ æмæ организациты фæхуындмæ гæсгæ (уазæгуаты, туризмы нысанæн кæнæ фæллойадон архайд сæххæст кæныны тыххæй).

Сфидаргонд хуызæджы хонæн гæххæттытæ аразы хонæг фарс РХИ-йы Мидхъуыддæгты министрады Консулон управленийы.

Фæсарæйнаг æмбæстæты уазæгуаты фæхоныны тыххæй куырдиæттæм æркæсыны æмгъуыд у 10 бонæй 30 календарон боны онг. Фæллойадон архайд сæххæст кæныны нысанæн фæхоныны тыххæй куырдиатмæ æркæсыны æмгъуыд у 30 календарон боны.

Республикæ Хуссар Ирыстонмæ фæсарæйнаг бæстæтæй фæхоныны тыххæй документ саразынæн æнæмæнгхъæуæг сты: чи хоны, уыцы фарсæн – РХИ-йы æмбæстаджы паспорт кæнæ РХИ-йы территорийыл срегистрацигонд юридикон цæсгомы документты пакет; хуынд чи цæуы, уыцы адæйма-джы паспорты халдих; хæстæгдзинады бастдзинад чи фидар кæны, уыцы документы халдих (кæд ын ис, уæд).

Хуссар Ирыстоны территоримæ æрбацæугæйæ, фæсарæйнаг æмбæстæгтæ се ‘ппæт дæр хæсджын сты æртæ боны æмгъуыдмæ РХИ-йы Мидхъуыддæгты министрады иммиграцион контролы управленийы РХИ-йы территорийыл сæ уæвынад срегистраци кæнын.

Фæсарæйнаг æмбæстæгтæй РХИ-йы территоримæ туризмы нысанæн æрбацæуын кæй фæнды, уыдонæн сæ бон у РХИ-йы Фæсивæдон политикæ, спорт æмæ туризмы фæдыл комитетмæ бахатын ахæм куырдиатимæ, цæмæй сын Республикæ Хуссар Ирыстонмæ саразой хонæн гæххæтт. Хонæг фарсы хуызы сæ бон у ралæууой туристон фирмæтæ æмæ нæ республикæйы сæрмагонд цæсгæмттæ-æмбæстæгтæ, кæцыты фæнды, фæсарæнты сын чи цæры, уыцы хæстæджыты фæхонын.

– Димитри Никъалайы фырт, стыр бузныг дын, мæ фарстытæн мын лæмбынæг дзуаппытæ кæй радтай, уый тыххæй.

– Дæуæн дæр уе сфæлдыстадон коллективимæ бузныг, ахсджиагдæр фарстытæм уæ хъус кæй дарут, уый тыххæй.

Гæззаты Иван