Зулчъыты бонӕй (Стыр мархойы фæстаг къуырийы цыппæрæмы ирæттæ арæзтой Зулчъыты бон) дыууӕ боны фӕстӕ ӕрбалӕууы иууыл кадджындӕр уалдзыгон бӕрӕгбон – Куадзӕн (ком + уадзӕн, ома мархо фӕцис, ӕмӕ ком уӕгъд ӕрцыд). Ирон адӕм куадзӕнмӕ сӕхи цӕттӕ кодтой развӕлгъау, бинонтӕ иууылдӕр хъуамӕ скодтаиккой ног дарӕс. Хӕдзӕрттӕ-иу хӕрзӕфснайд бакодтой. Бӕгӕны-иу бахсыстой, арахъ-иу рауагътой, арӕзтой махсымӕ. Йӕ къух кӕмӕн куыд амыдта, уымӕ гӕсгӕ код¬той кусарт дӕр чырыстон фосӕй. Сырххъулон рӕвдуӕттӕ ӕмӕ уӕливыхтӕ ӕхсӕвы ӕвӕрдтой ӕвзонг лӕппуты нывӕрзӕнты ӕмӕ-иу сӕ райсом раджы райхъал кодтой. Куадзӕн ӕхсӕвы-иу ӕвзонг лӕппутӕ ӕрӕмбырд сты ӕмӕ-иу иумӕ зылдысты ӕгас хъӕуы хӕдзӕрттыл, зарыдысты, хъӕр кодтой: «Чырысти райгас, Чырысти райгас!» Цы хӕринӕгтӕ-иу сын радтой, уыдон-иу уыйфӕстӕ кӕрӕдзийыл байуӕрстой. Ӕвзонг лӕппутӕ-иу хӕдзӕрттыл куы зылдысты, уӕд-иу сӕ уӕлӕ скодтой алыхуызон бызгъуыртӕ, цӕмӕй сӕ хъӕубӕстӕ ма базыдтаиккой. Уыцы ӕхсӕв-иу алчидӕр архайдта иунӕгӕй уӕвыныл, уымӕн ӕмӕ, дам, Чырысти уӕларвӕй зӕхмӕ куы ’рцӕуа, уӕд йӕхи равдисдзӕн ӕрмӕст иу адӕймагӕн, уыцы адӕймаг та уый фӕстӕ кӕндзӕн амондджын цард. Стырбон-иу райдыдта афтӕ: бинонтӕ кӕрӕдзийӕн кодтой арфӕтӕ: «Чырысти райгас!» – «Ӕцӕгдӕр райгас!» Уыйфӕстӕ та сыхӕгтӕ кодтой кӕрӕдзийӕн ахӕм арфӕтӕ.

Куадзӕны райсом-иу донскъӕфӕнтау хӕдзары чындзытӕ ра¬джы хъуамӕ ацыдаиккой суадонмӕ дон хӕссынмӕ, мачи сӕ федтаид, афтӕмӕй: Куадзӕны ӕхсӕвы дон, дам, Хуыцауӕй арфӕгонд у, ӕмӕ дзы фыццаг ӕрбахӕссын кӕмӕн бантыса, уый ӕгас афӕдз амондджын уыдзӕн. Чындзытӕ-иу уыцы донӕй арынджы ссадыл дзуарӕвӕрды хуызӕн ӕркодтой ӕмӕ-иу скуывтой: «О доны чызджытӕ, о Донбеттыр, о Чырысти! Бафӕдзӕхсут ацы хӕдзары, цардамонд ын раттут. Не скаст дӕумӕ у, Чырысти, хуыздӕр арфӕ кӕмӕн ракодтай, уыдон ӕмбал бакӕн ацы хӕдзары дӕр, Мӕрдты бӕстӕйы нын дзӕнӕты ратт бынат». Хӕдзары бинонтӕ-иу уыцы ногхаст донӕй сӕхи ныхсадтой, ӕхсгӕ-ӕхсын-иу сӕхи фӕдзӕхстой Хуыцауӕн, бардуӕгтӕн.

Цӕгат ӕмӕ Хуссар Ирыстоны бирӕ рӕтты Куадзӕн нымад у мӕрдты боныл. Хӕрд-нозтимӕ фӕцӕуынц уӕлмӕрдмӕ ӕмӕ фӕрухс кӕнынц сӕ мӕрдтӕн. Бирӕ хӕххон хъӕуты-иу Куадзӕны ӕрӕмбырд сты кувӕндоны, хъӕуы хистӕр-иу алкӕй кувинӕгтӕй дӕр скуывта, уый фӕстӕ-иу ӕгас хъӕубӕстӕй иумӕйаг куывды ӕрбадтысты, алыхуызон хъӕлдзӕг хъӕзтытӕ-иу кодтой. Бирӕ хатт-иу уыцы куывд ӕнӕхъӕн къуыри дӕр ахаста. Фӕсивӕд-иу хъазты ӕвдыстой сӕ арӕхстдзинад кафгӕйӕ. Хуыздӕр кафӕгыл-иу нымад чи ’рцыд, уый-иу схорзӕхджын кодтой: бӕгӕныйы куысийы нуазӕн-иу ын радтой, кӕнӕ-иу дзы зӕрӕдтӕ раппӕлыдысты. Уый фӕстӕ-иу хъазтмӕ ӕрбацыдысты барджытӕ, адон дӕр-иу ӕвдыстой сӕ арӕхстдзинӕдтӕ: тӕхгӕ бӕхӕй фелвас зӕххыл ӕвӕрд худ, кӕнӕ зӕххы къуырд ставд зӕгӕл, йе та дзыхъхъы ӕппӕрст ӕрхуы ӕхца. Цы барӕг-иу фесгуыхт, уымӕн-иу чызджытӕ балӕвар кодтой сӕхи быд алдымбыдтӕ.

Куадзӕн мӕрдты боныл нымад кӕм цыд, уым та хъӕлдзӕг куывдтӕ нӕ, фӕлӕ хистытӕ кодтой сӕ мӕрдтӕн, ӕмӕ-иу уыдысты ӕнкъард. Куадзӕн мӕрдты боныл нымад цӕуы бирӕ рӕтты зӕрӕдтӕ-информаторты хъуыдымӕ гӕсгӕ дӕр. Уыдон нымадтой, зӕгъгӕ, Куадзӕны фӕстӕ къуырисӕр у хистгӕнӕн бон, ӕмӕ-иу ног мӕрдджынтӕ скодтой Куадзӕны хист. Ацы хисты тыххӕй-иу хъӕуы хистӕр нӕлгоймӕгтӕ хуыцаубоны (Куадзӕны бон) азылдысты ног мӕрдджынтыл, раарфӕтӕ-иу сын кодтой ӕмӕ сӕм-иу бахатыдысты, цӕмӕй сӕ мархо дарын ныууадзой, цӕмӕй мархо хисты бонмӕ (къуырисӕрмӕ) мауал рахӕссой. Фӕстагмӕ куадзӕны хисты бон къуырисӕрӕй хуыцаубонмӕ (Куадзӕны бонмӕ) раивтой. Фӕлӕ дзӕвгар рӕстӕджы дӕргъы Куадзӕны хисты бон (къуырисӕр) ӕмӕ Куадзӕн (хуыцаубон) конд цыдысты фӕд-фӕдыл. Куадзӕн мӕрдты боныл нымад кӕм цыдис, уыцы хъӕуты дӕр-иу хистыты фӕстӕ рахызтысты хъӕлдзӕг хъӕзтытӕм ӕмӕ кӕфтытӕм. Уыцы иу стырбоны ӕгъдӕутты цин ӕмӕ зианы элементтӕ кӕй уыдис, уый уыди фӕтк.

Куадзӕн, куыд Чырыстийы стырбон, афтӕ тынг зындгонд у дунейы чырыстон адӕмтӕм се ’ппӕтмӕ дӕр. Ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ, Куадзӕн ӕрбафтыд рагон Скӕсӕйнаг бӕстӕтӕй ӕмӕ баиу ис бынӕттон бӕрӕгбонтимӕ. Адӕмы уырнынадмӕ гӕсгӕ, Куадзӕн адӕмӕн ӕрхӕссы стыр цардамонд, уӕд райдайы ӕцӕгӕй уалдзӕг, райхъал вӕййы ӕрдз, сулӕфы зӕхх. Бон даргъ кӕнын райдайы, кадджын дӕр уымӕн у Куадзӕн. Дины мидӕг Куадзӕн нымад уыдис «чи ӕмӕ цы амӕлы», «чи ӕмӕ цы райгас» вӕййы, уый цытӕн стырбоныл. Раджы кӕддӕр та йӕ нымадтой, зӕхкуысты цы хуым «амӕлы» ӕмӕ цы хуым «райгас» вӕййы, уый цытӕн стырбоныл.

Куадзӕн ӕййафы, хуымтӕ, зайӕгойтӕ сӕ тӕккӕ рӕзынмӕ куы бахӕццӕ вӕййынц, уыцы афонмӕ, ӕмӕ-иу цӕмӕй уыдон ноджы тынгдӕр ӕмӕ тагъддӕр рӕзой, уый тыххӕй арӕзтой алыхуызон ритуалон ӕгъдӕуттӕ. Куадзӕны сӕйраг ӕвдисӕныл ны¬мад цӕуы айк – рӕвдуан. Айк у ног царды райдианы ӕвдисӕг символ. Куадзӕны фӕстӕ ӕппӕт бӕрӕгбонты дӕр дзы уымӕн пайда кодтой. Сырхахуырст рӕвдуантӕн уалдзыгон бӕрӕгбонты стыр ритуалон-магион нысаниуӕг кӕй уыдис ӕппӕт чырыстон адӕмтӕм дӕр, уый бӕрӕгӕй зыны этнографион литературӕйы дӕр. Рӕвдуан афтӕмӕй ссис стырбонты культон ритуал, уый сим¬воликой ӕгъдауӕй ӕвдыста Чырыстийы «райгасы» идейӕ. Рӕвдуӕттӕ хъуамӕ уыдаиккой ӕнӕмӕнг сырх кӕнӕ цъӕх ахорӕнӕй ахуырст, ацы хуызтӕ, зӕгъгӕ, тӕрсын кӕнынц фыдбылызты ӕмӕ алыхуызон ӕвзӕргӕнджыты.

Ирон адӕммӕ-иу ацы бӕрӕгбоны ӕвзонг фӕсивӕд ахуырст ӕйчытӕй кодтой алыхуызон хъӕзтытӕ, кӕрӕдзийыл сӕ къуырцц кодтой, кӕмӕн-иу ацъӕл, уый-иу ӕй иннӕмӕн хъуамӕ радтаид. Бирӕтӕ-иу, цӕмӕй фылдӕр рӕвдуӕттӕ рамбылдтаиккой, уый тыххӕй хъӕдӕй сарӕзтой рӕвдуӕттӕ. Рӕвдуӕттӕ хӕстӕджытӕ кӕрӕдзийӕн дӕр лӕвар кодтой, уазӕгуаты куы цыдысты, уӕд дзы семӕ дӕр хастой сӕ фысымты сывӕллӕттӕн арӕвдауыны тыххӕй.

Цыбырты Людвиг, «Ирон адæмон бæрæгбонтæ»-йæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.