Ирон дзыллæйæ фыццаг хатт цырты аккаг чи ссис, йæ ном æнусон æмæ æнæмæлгæ кæмæн у, уыдонæй иу у гениалон поэт, прозаик, публицист, тæлмацгæнæг, нывгæнæг, ирон æвзаг æмæ литературæйы бындурæвæрæг Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста.
Къостайыл ацы аз 15-æм октябры 165 азы кæй æххæст кæны, уый тыххæй æгас Ирыстоны, Хуссары дæр æмæ Цæгаты дæр ныридæгæн арынц йе стыр ном. Гениалон поэты юбилейы сæраппонд нæ сæрмагондæй æрдзурын фæнды йæ æнæмæлгæ поэмæ «Фатимæ»-йы бындурыл 1958 азы Гуырдзыстоны киностудийы фæрцы цы киноныв ист æрцыд, уый тыххæй. Уæдæй абонмæ рацыд 66 азы (ивгъуыд аз уыд кинонывы 65 азы юбилей) æмæ поэмæйæн йæхийау, уый дæр æнусон разынд.
Киноныв ист куы æрцыд, уæд уый æгас Ирыстонæн уыд стыр бæрæгбонау. Арæзт та сæрмагондæй æрцыд Къостайы райгуырдыл 100 азы бонмæ æмæ йыл тынг зæрдиагæй бакуыста режиссер Уалыты Владимир, оператор Мæргъиты Дудар, РСФСР-ы адæмон нывгæнæг Дзанайты Азанбег, композитор Галаты Барис æмæ иннæ кусджытæ. Сæйраг ролты хъазæг артисттæ Тамара Кокова (Фатимæ), Гиули Чохонелидзе (Ибрагим), Тæбæхсауты Бало (Наиб), Отар Мегвинетухуцеси (Джамбулат) æмæ иннæты нæмттæ адæм дзыхæй-дзыхмæ истой, сæ архайд тынг фæцыд алкæй зæрдæмæ дæр. Киноныв рауад зæрдæмæхъаргæ, профессионалон æгъдауæй бæрзонд æмвæзадыл æмæ абон дæр йе стыр тых нæ къаддæр кæны.
Уалыты Владимиры зæрдиаг архайд
«Фатимæ» сисын фыццаг кæй хъуыдымæ æрцыд æмæ йыл зæрдиагæй чи бакуыста, уыцы курдиатджын режиссер-æвæрæг уыд Уалыты Владимир æмæ афтæ зæгъæн ис, ирон киноаивады историмæ кæй бацыд йæ бындурæвæрæгæй, афтæ. Владимир кино исынмæ куы æрæвнæлдта, уæдмæ дæр зындгонд режиссер уыд Советон Цæдисы æмæ фæсарæнты дæр. Советон альпинистты тыххæй йæ хроникалон киноныв «Ушба»-йы тыххæй Венецийы VIII дунеон кинофестивалы йæ схорзæхджын кодтой дипломæй. Советон кинематографийы уый уыд фыццаг ахæм хорзæх. Уалыйы фыртыл уæд 40 азы дæр нæма цыдис, кусгæ та кодта «Грузкино»-йы.
Уалыты Владимир Егоры фырт райгуырд 1910-æм азы Тифлисы, уымæн æмæ кæддæр йæ ныййарджытæ хуыздæр цардагур алыгъдысты Гуырдзыстонмæ. Фæлæ бинонтæй рох нæ уыд сæ райгуырæн Ирыстон æмæ сæ сывæллæтты хъомыл кодтой национ традицитæ æмæ æгъдæуттыл. Цæмæй рæзгæ сывæллæттæй мадæлон æвзаг, ирон æгъдæуттæ æмæ Ирыстон рох ма уыдаиккой, уый тыххæй-иу сæ сæ ныййарджытæ æрвылсæрд дæр кодтой Хуссар Ирыстон Знауыры районмæ, сæ уарзон хъæумæ. Фидæны режиссерæн æдзухон бастдзинад йæ фыдызæххимæ кæй уыдис, уымæ гæсгæ æгæрон уарзтæй бауарзта Ирыстоны æмæ йæ кæддæриддæр фæндыд исты хорзы йын бацæуын, истæмæй йын балæггад кæнын. Скъола каст куы фæцис, уæд фидарæй аскъуыддзаг кодта, зæгъгæ, хъуамæ иса ирон кинотæ æмæ æвддæсаздзыд лæппу бацыд «Госкинопром»-ы цур скъола-студимæ.
Владимир 1930-æм азы Гуырдзыстонæй фыццаг къорды абитуриентты скондимæ æрвыст æрцыдис Мæскуымæ, цæмæй адарддæр кодтаид йæ ахуыр. Бацыд Кинематографийы уæлдæр паддзахадон институтмæ (ВГИК). Владимиры ам йæ дæсныйадыл цайдагъ кодтой зындгонд советон киноаивады цырагъдартæ. Уыдонæй сæ иу уыд гениалон Сергей Эйзенштейн. Фидæны режиссер йæ фыццаг курсон куыстытæ снывонд кодта Хуссар Ирыстонæн. Уалыйы-фырт йæ курсаг лæппутимæ: Е. Ермаков æмæ Г. Маршаллимæ сæ киноисæн ифтонггæрзтимæ æрмидæг Хуссар Ирыстонмæ æмæ ам райгуырд йæ фыццаг документалон кино «Родное село». Æдæппæтæй курдиатджын режиссерæн райгуырæн бæстæйы темæйыл бантыст дыууынæй фылдæр кинойы сисын.
Владимир Мæскуыйы йæ ахуыры фæстæ æрыздæхт Тбилисмæ æмæ кусын райдыдта киностуди «Грузия-фильм»-ы. Уыцы рæстæджы йæ инициативæмæ гæсгæ арæзт æрцыд æрвылазон киножурнал «Южная Осетия» дæр.
Уалыйы-фырт куыд кинопублицист, афтæ йæ интерестæ уыдысты дардыл æмæ алыварсон. Йæ режиссерон куыстытæ хорзæхджын æрцыдысты алыгъуызон дипломтæ, грамотæтæ æмæ паддзахадон сфæлдыстадон хорзæхтæй. Уый у 127 документалон кино æмæ 300 киножурналы автор.
Владимирæн йе сфæлдыстады хицæн æмæ сæрмагонд бынат ахсы Стыр Фыдыбæстæйон хæсты темæ. Курдиатджын режиссер йæ киноисæн къордимæ иу æмæ дыууæ хатты нæ ацыд хæсты быдырмæ.
Зынгзæрдæ патриоты фæрцы Ирыстоны фæллойгæнджытæ фыццаг хатт уыцы азты экраныл федтой сæ хъæбатыр хæстонты – киноочеркты. Уыдон уыдысты: «Герой Советского Союза Сабанов» (1943г.), «Герой Чочиев на родине» (1943г.), «Генерал Исса Плиев» (1944 г.), «Герой Константин Кочиев» (1944 г.), «Подарок Генералу Исса Плиеву» (1945 г.) æмæ æндæртæ. Владимир Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ветеран уæвгæйæ, хорзæхджын æрцыд Фыдыбæстæйон хæсты орденæй æмæ майдантæ «За оборону Кавказа», «За победу над Германией 1941-1945гг»-йæ.
Режиссеры сонт бæллиц
Йæ райгуырæн Ирыстоныл æнувыд чи уыд, уыцы лæппу арф йæ зæрдæмæ айста Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыстад. Йæ бæллиц уыд генийы æнæмæлгæ уацмыс «Фатимæ»-йы бындурыл аивадон киноныв саразын æмæ дунейы ирон адæмы цардимæ базонгæ кæнын. Уыцы стыр хæс йæхимæ райсгæйæ, æппынæдзух хъуыды кодта, цы амæлттæй сырæздзæн кино æмæ йыл куыд бацархайа, ууыл. Мæскуыйы ма куы ахуыр кодта, уæддæр архайдта кино сисыны тыххæй фæрæзтæ самал кæныныл. Æппынфæстаг кинонывæн рахицæн кодтой финанстæ æмæ Владимир йæ риуы æмбæрц сулæфыд.
Йæхæдæг мæнæ куыд фыста 1958 азы газет «Рæстдзинад»-ы.
«Мæскуыйы ма куы ахуыр кодтон, уæд бæллыдтæн ирон адæмы хъысмæтыл кино сисыныл æмæ 20 азы фæстæ мæ бæллицц сæххæст. Темæ мын æрымысыд рæстæг йæхæдæг. Октябры 1959 азы 100 азы æххæст кæны Къостайы райгуырдыл æмæ уæд бахатыдтæн Гуырдзыстоны Культурæйы министрадмæ, цæмæй юбилеймæ бацæттæ кæнæм кино «Фатимæ». Министрады мæ хъуыдыйыл сразы сты æмæ киностудийы коллективæн бахæс кодтой… Сценарийы фыццаг вариантыл уынаффæ кодтам Орджоникидзе æмæ Сталиниры. Нæ ахуыргæндты æмæ специалистты фиппаинæгтæ нæ зæрдыл бадардтам æмæ уый фæстæ куыстмæ æрбахуыдтам Сико Долидзейы…
…Фæстейæ баззадысты æппæт зындзинæдтæ, кинойы съемкæтæ дæр фесты. Гуырдзыстоны кинотеатры экрантыл æвдыст цæуы, фæлæ мæнæн ахсджиаг уыд, кинойæн Ирыстоны куыд саргъ кæндзысты, уый. Æрæджы Ирыстоны «Фатимæ»-йы тыххæй ацыдысты æхсæнадон уынаффæтæ æмæ йын алкуыдæр стыр аргъ скодтой».
Гуырдзыстоны хин политикæйы фæд разынд
Киноныв «Фатимæ» экраныл куы рацыд, уæд титрты сзындысты ног мыггæгтæ æмæ статустæ: сценарист-æвæрæг Сико Долидзе, режиссертæ – Владимир Валишвили æмæ Иракли Тархнишвили. Кинойы сæйраг нывгæнæгæй та ныффыстой театралон нывгæнæг С. Вацъадзейы. Кинойы кадртыл егъау куыст чи бакодта, уый уыдис Дзанайты Азанбег. Тирты та йæ ныффыстой уæлæдарæсты нывгæнæгæй. Уалыты Владимиримæ æнæхъæн кино смонтаж кæныныл чи бакуыста (Цхуырбаты В.) уый цæмæдæр гæсгæ фыст æрцыд ассистентæй. Йæ бæсты дзы монтажы режиссерæй бахастой В. Доленкойы. Номдзыд композитор Галаты Барисы стыр курдиат дæр гуырдзиæгтæм фаг нæ фæкаст æмæ йын йæ фарсмæ æмавторæй бафтыдтой композитор А. Кереселидзейы. Афтæ рауад æмæ гуырдзиаг нацисттæ не ‘мзæххон режиссеры фыдæбон сæхиуыл æрфыстой æмæ сæ цæсгæмттæ сырх дæр нæ фесты. Фæлæ уæддæр æмæ уæддæр киноныв рухс федта, сæйраджыдæр та уыцы иурæстæджы премьерæйыл сентябры мæйы зæрдиагæй, стыр цины æнкъарæнтимæ сæмбæлдысты æгас Ирыстоны адæм. Уый уæд Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны культурон царды уыд иууыл стырдæр æмæ ахсджиагдæр цау æмæ историйы баззад æнæферохкæнинагæй.
Уалыты Владимиры фæндон уыд, цæмæй йæ кинойы хъайтартæ сдзырдтаиккой ирон æвзагыл. Уымæ гæсгæ премьерæйы фæстæ 1965 азы райдыдта кусын кинонывы ирон дубляжыл. Владимир сæрмагондæй йæхæдæг Цæгат Ирыстонмæ æрласта кинойы фыццаг копи. Уæд поэт Асаты Реуазæн бахæс кодтой æмæ киноныв ратæлмац кодта ирон æвзагмæ. Хъайтарты хъæлæстæй дзырдтой Тæбæхсауты Бало, Мамсыраты Тасолтан, Темыраты Дауыт, Тлатты Бексолтан, Мерденты Юри, Мамиты Ц., Гасситы Рая, Уртаты Верæ. Дубляжы редактор уыд Хъæцмæзты И., мырон оператор – М. Нижарадзе, дубляжы директор – П. Гугутидзе æмæ иннæ кусджытæ.
Азтæ цæуынц, киношедевр «Фатимæ» та нæ зæронд кæны, бирæ фæлтæртæ йыл схъомыл ис æмæ уымæ гæсгæ адæмæн у уарзон æмæ зынаргъ. «Фатимæ» æвдыст æрцыд 80-йæ фылдæр бæстæты. Уый, сæйраджыдæр, у Уалыты Владимиры цæстуарзон æмæ фæндвидардзинады фæрцы. Уый фыдыбæстæйы кинойы историмæ бацыд куыд ирд кинодокументалист, кинопублицист æмæ XX æнусы Ирыстоны царды киноазфыссæг, афтæ. Бирæтæ хистæр кары адæймæгтæй, Владимиры документалон кинотæм кæсгæйæ, базонынц сæ хиуæтты æмæ зонгæты æмæ афтæмæй сæ зæрдыл æрлæууы сæ раздæры цард.
Ныртæккæ, хъыгагæн, кинолентæ «Фатимæ»-йы вариант ирон æвзагыл у сæфтыл нымад. Фæлæ кæмдæрты загътой, зæгъгæ, гæнæн ис æмæ дубляжы копи æфснайд ис Уæрæсейы Госфильмофонды.
Киноныв «Фатимæ» у, ирон адæм æмæ йæ аивады кад дардыл чи айхъуысын кодта, ахæм аивадон гимн.
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
Къамты: Уалыты Владимир æмæ кадртæ кинофильм «Фатимæ»-йæ
