Стыр курдиатджын адæймаг бирæ цæмæйдæрты вæййы, хуымæтæг адæймаджы зонд кæуыл не ˊххæссы, ахæм бæллиццæгты хицау. Æмæ Къоста-нывгæнæджы сфæлдыстад мæ зæрдыл куы æрлæууы, уæд мæ хъуыдыйы арæх раргом вæййынц уырыссаг поэзийы зындгонд дæсны, адæмæн уарзон поэт Илья Сельвинскийы хæларзæрдæ цыбыр аргъгонд Къостайы æнæмæлгæ курдиатæн. Хуымæтæджы, мыййаг, нæ. Хетæджы-фыртмæ Сельвинский уыдта Чернышевский æмæ Добролюбовы философи, Лермонтов æмæ Некрасовы поэзи, Крамской æмæ Репины ныв кæныны аивад, Чайковскийы музыкæ – “…уырыссаг культурæ сæрыстыр цæмæйдæриддæр уыдис æмæ у – се ‘ппæт дæр баиу сты æмæ бахсыстысты Хетæгкаты Къостайы туджы”.
Нæ генийы тыххæй ацы стыр лæджы дзырдтæй иумæ дæр февналæн нæй, алцы дæр дзы ис йæ бынаты, фæлæ сыл адæймаг иууыл тынгдæр хъуыдыты фæвæййы, йæ нывкæнынадон аивад ын Крамской æмæ Репины аивады бæрзæндмæ кæй сисы, уый тыххæй. Уымæн, мыййаг нæ, æмæ Къоста стыр нывгæнæг нæ уыдис. Æппæты фыццаг æй адæм стыр нывгæнæгæй базыдтой. Епхиты Тæтæримæ кæсæм: “Весной 1885 года Коста Хетагуров выехал из Петербурга в село Георгиевско-Осетинское к отцу, а осенью того же года в Осетию, во Владикавказ (ныне Дзауджикау). Он стал широко заниматься живописью, работал в театре, выставлял свои картины на выставках”. Йæхæдæг дæр йæхи сæйраджы хуыдта нывгæнæг. Æгæрыстæмæй, Анна Поповаимæ дæр базонгæ нывгæнæгæй. Чызг йæ мысинæгты фыста: “Коста тогда был просто свободным художником без положения, без определенных занятий; в то время, как это и ни прискорбно, на все это обращали большое внимание”.
Къостайы кой кæмдæриддæр ис, Къостайы тыххæй кæмдæриддæр ныхас уыд æмæ вæййы, уым, нывгæнæг кæй уыд, йæ къæбæр уыцы куыстæй кæй хордта, уый алы ран дæр банысанчындæуы. Куыд поэт, афтæ йæхæдæг загъта: “Я никогда своим словом не торговал, никогда ни за одну свою строку ни от кого не получал денег… И пишу я не для того, чтобы писать и печатать, потому что и многие другие это делают. – Нет! Ни лавры такого писания мне не нужны, ни выгоды от него… Я пишу то, что я уже не в силах бываю сдержать в своем изболевшем сердце…”
Уæдæ, йæ нывтæй дæр, кæд-иу развæлгъау аргъуанты кусджытимæ кувæндæттæ алы зæдты, дуæгты нывтæй сфæлындзыны тыххæй бадзырдта, æндæр Папова Анна æмæ Цæлыккаты Аннæйы портреттæ, “Авто-портрет”, “Дурсæтджытæ”, “Дондзау” æви “Æрдзон хид”, гъе йын “Тебердайы ком” кæнæ “Зикъарайы æфцæджы” тыххæй, кæм цы ис æмæ цынæ ис, уыдон исчи ныккалдтаид, цасфæнды хорз куы уой, уæддæр?!. Æмæ нæм ахæмты охыл не ˊмдугон нывгæнджытæй нырма нæ къухæй Кады нуазæн дæр куы никæмæ æрхаудзæнис, уæд æнус æмæ æрдæджы размæ мæгуыр Къостайы чи уыдис хъуыдыгæнæг? Бетырбухы Нывгæнæн Академимæ куы бацыд ахуыр кæнынмæ, уæддæр ма-иу æй йæ фыд афтæ куы афарста: “Уæддæр сы уызынæ, сы?”
Тугъанты Махарбег ын йæ уæды царды уавæртæн æмбæлон аргъ скодта, зæгъгæ, уыцы дуджы паддзахадон Уæрæсейы нывгæнæг куыд царди æмæ загъта: “И. Н. Крамской, который пользовался исключительной благосклонностью в то время мецената-миллионера П. П. Третьякова и который сам признается в письмах своих, что он имеет непрерывный поток денег, однако же восклицает: “Русский художник голодает!” и это там, в центре, где все же имелись богачи-братья Третьяковы, занимавшиеся скупкой картин, разные музеи и магазины для продажи художественных произведений”.
Ирыстоны аивады кусæгæн йе уæнгтæ сæхи æмбæрц айвазыны фадат никуы ма уыди. Къостайы уавæр дæр Махарбег тынг хорз зыдта: “Что же могло ожидать художника-осетина во Владикавказе, где не только не было никаких музеев и покупателей картин, но даже в окру-жающей его среде ближайших родственников Коста во главе с его отцом – Леваном царило полное непонимание “избранного им пути” – пути художника-живописца”.
Фæлæ йæ чи æмбæрста, уыдон дæр ын уыд. Йæ ныв кæныны ахуыргæнæг Смирнов куынæ уыдаид, аивады фæндагыл æй уый куынæ барæвдз кодтаид, уæд, чизоны, ирон литературæ æмæ литературон æвзаджы бындурæвæрæг дæр не суыдаид?
Кæнæ йæ нæ куырыхон нывгæнæг, уæздан Тугъанты Махарбег, йæхæдæг ма саби куы уыд, уæддæр уалæ кæм æвæрдта! Йæ сабион фæлварæнтæ йын Къостайæн хистæртæ куы æвдыстой, уæд лæппу, йæхи цы фæкодтаид, уый нал зыдта. Фæстæдæр зæрдæбынæй мысыд: “Æз тынг æфсæрмдзæстыгæй лæу-уыдтæн.
– Ныв кæнынæй уæм ахуыргæнæг чи у реалон скъолайы? – бафарста мæ Къоста.
– Федоров Савелий Савельич.
– А-а, æз æй зонын. Уый хорз ахуыргæнæг у. Уæвгæ та у Смирновы скъолайæ!.. Фадат мын нæй, уый йеддæмæ дæм мæхæдæг мæ цæст фæдарин… Арæхдæр, фылдæр кæнын хъæуы нывтæ…
Иу хатт ма лæмбынæг æркаст нывтæм, стæй сæ фæстæмæ радта, кæмæй сæ райста, уыцы чызгмæ, йемæ ма цыдæртæ хицæнæй дзургæйæ. “Гъеныр, – загътон мæхинымæры, фесæфтæн, æвæццæгæн, æмæ ницæмæн бæззынц мæ нывтæ!” Æз хæцыдтæн мæхимæ дæр æмæ, ме ˊвзæр куыстытæ Къостамæ равдисыны фæнд чи скодта, уымæ дæр – Алыккаты Алыксандры чызг Аннæмæ”.
Аивад хуыздæр чи фембары, уый йæ хъæнтæ хуыздæр фæуыны. Махарбег дæр афтæ тыхджын уымæн тыхст: “Уазджытæ иу-уылдæр куы ацыдысты, уæд æз Аннæйы афарстон:
– Тынг мæм хæцыд Къоста ацы нывты тыххæй?
– На-а, нæ хæцыд, фæлæ загъта: “Йæхиуыл куыд куса, уымæ гæсгæ уыдзæни хъуыддаг, зæрдиагæй йæ бафæнддзæн æви йæ нæ бафæнддзæн нывгæнæг суæвын реалон скъола фæуыны фæстæ, ууыл у хъуыддаг”.
Гъе, уыцы ныхæстæ скарстой мæнæн мæ царды фæндаг кæрæй кæронмæ. Ирон адæмы номдзыд хъæбул – Къостайы фæлгонц кæддæриддæр лæууыдис мæ размæ, куыд маяк, æмæ æз цыдтæн уымæ æнæрынцойæ. Мæ царды æппæты зындæр сахат, цыфæнды зын уавæрты дæр-иу кæддæриддæр мæн чи тавта, уыцы маяк, уыцы рухс æз никуы рох кодтон, нæ рох кодтон Къостайы ныхас: “Йæхиуыл куыд куса, уымæ гæсгæ уыдзæн хъуыддаг”.
Æмæ уыцы зонд æрмæст Махарбегмæ нæ хаудта. Хаудта Къостайæн йæхимæ дæр. Кæд ын ахуыры фадат нæ уыд – бахъуыд æй Нывгæнæн академи ныууадзын, уæддæр нæ асаст йæ хъару, куыста йæхиуыл æмæ дзы рацыд æрмæст стыр фыссæг, ирон нывæфтыд литературæ æмæ литературон æвзаджы бындурæвæрæг нæ, фæлæ ма уыимæ стыр нывгæнæг дæр.
Махыл цы не ˊмбæлы, ахæм иубонон адæмы митæ фæкæнæм. Гени нæ цæстыты раз уыд, йе ˊмдугонтæй йæ алчи дæр уыдта, йæ арæзт нывтæ нæ фидæнмæ ноджы ахсджиагдæрæй кæй хъæудзысты, уый дæр нын æнæзындгонд нæ уыдис, уæддæр сæ ныффалгæрон кодтам – ныр бæгъæмвадæй сæ быны дуртæ стъæрынмæ цы дзуæрттæм цæуæм, уыдон нæ Къостайы фæлыст нывтимæ дæр нал хъуыдысты советон дуджы. Æррадæртæ агурæг ма нæ искуыдæм цæуын хъæуы? Æмæ ныл ноджы фыддæр худджытæ куы фæуа?
Тугъанты уæздан Махарбег – æгæрон стыр нывгæнæг æмæ ахуыр лæг та йын стыр аргъ кодта, йæ арæхстджын къух цæмæ фæхæццæ, уыдонæн иууылдæр. Буц дзы уыд, зæдты нывтæ дæр реалистонæй кæй арæзта: “…в нерукотворном образе Христа (в музее Юго-Осетии) он дает точный портрет брата А. Поповой-Якова. В образе плачущего ангела в копии с Бучеро он дает портрет красавицы Поповой, в которую Коста был влюблен”.
Исчи æнæмæнгæй ахъуыды кæндзæнис, зæгъгæ, йæ куыстытæн ын куынæ аргъ кæныс, сæ нысаниуæджы кой сын куынæ кæныс, уæд цæуыл у дæ ныхасы бындур. Æмæ ахæм азымæн дзуапп дæттын, Къоста стыр нывгæнæг кæй уыдис, уый махæй хуыздæр чи зыдта, йæ куыстæн ын стыр кад чи кодта, уый – Махарбеджы хъуыдыйæ: “Если бы Коста ничего не оставил после себя, кроме одной картины “Каменщики”, то и этого было бы вполне достаточно, чтобы считать его основоположником осетинской живописи. Картина эта и по технике исполнения и по глубине замысла ставит Коста на одну высоту с лучшими художниками его времени”. Æмæ уыцы хъуыдыйыл æрмæст Тугъаны фырт нæ лæууыдис. Æрмæст уый йæ не ˊвæрдта, сыгъдæг удау, бæрзонд. Ахæм зондыл бирæ зынгæ адæм лæууыдысты æмæ лæууынц. Дзæвгар рæстæджы Уæрæсейы Фысджыты цæдисы правленийы сæрдарæй чи фæкуыста, уыцы зындгонд уырыссаг фыссæг Сергей Михалков загъта: “Коста Хетагуров, как известно, был и прекрасным художником. И не просто художником, а основоположником осетинской живописи”. Æмæ æрмæст уый нæ хъуыды кодта афтæ.
Ирон нывкæнынады Къостайæн æндæр бынат радтын никуы æрцыд Нина Езерскаяйы хъуыдымæ дæр. Йæ ныхас бæлвырд уыд: “Воспитанником русской художественной школы был великий осетинский поэт и первый художник Осетии, заложивший основы национального реалистического искусства – Коста Хетагуров (1859 – 1906)”.
Нæ бон у, афтæ сæ нымайæм æмæ нымайæм æмæ се ˊппæт дæр сты раст. Уымæн æмæ уыцы бынат Къоста йæ курдиат æмæ йæ лæджыхъæдæй райста, æппæты фыццаг æй чи загъта, уый та уыдис нæ хуыздæртæй иу – Тугъанты Махарбег: “Великий сын осетинского народа Коста Хетагуров является не только основоположником осетинской литературы, но и зачинателем станковой и фресковой живописи и декоративно-оформительского искусства как в Осетии, так и среди других горцев Северного Кавказа”. Уый тыххæй йын ис сæрмагонд уац. Уæддæр нæ бирæтæ, исты ногæй зæгъон æмæ цыфæнды æдылы ныхас дæр уæды тыххæй ирон нывкæнынады бындурæвæрæг хонынц Тугъанты Махарбегæн йæхи.
Афон нын у, бамбарæм: алы æдылы ныхас худæг нæ вæййы.
ХЪАЗИТЫ Мелитон
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.