Цалдӕр азы размӕ Ирыстоны ӕрцыд, ахсджиаг нысаниуӕг кӕмӕн ис, ахӕм хабар – сырӕзт Цӕразон Ас-Бӕгъатыры номыл Национ рӕзты институт. Æвзӕры фарст: ӕмӕ цӕй мидӕг ис йӕ ахсджиагдзинад, Цӕразон Ас-Бӕгъатыры ном сӕнусон кӕнын ӕвӕрццагӕй цы хуызы хъуамӕ бандава, Ирыстоны цӕгатӕй хуссармӕ территорийыл цы социалон-политикон, экономикон, культурологи ӕмӕ ӕндӕр фӕдыздӕхтыты цӕуӕг процесстыл? Ацы, ӕмӕ ноджы ӕндӕр фарстаты фӕдыл уӕ зонгӕ кӕнӕм банысангонд институты сӕргълӕууӕг, профессор  Дзанайты Хадзымӕты арф мидисджын хъуыдытӕ ӕмӕ ӕнӕфӕцудгӕ позициимӕ:

– Иугӕр ахӕм фарстӕн ӕнӕ сӕвзӕргӕ нӕ уыд, уӕд ӕнӕмӕнгхъӕуӕг у ацы хъуыддаг бӕстондӕрӕй бамбарын кӕнын – цӕмӕн хъуыд ӕмӕ цӕй охыл фӕзынд. Иугӕр ахӕм хъӕргӕнаг ном кӕуыл сӕвӕрдӕуыд, уыцы объект («НРИ») куынӕ уыдаид, уӕд нӕ ныхасаг дӕр ницы уыдаид, ӕмӕ уымӕ гӕсгӕ хъӕуы йӕ архайды спецификӕ ӕмӕ бындурон фӕдыздӕхтӕн характеристикӕ радтын. Æнӕкоммерцион организаци «Национ рӕзты институт» арӕзт ӕрцыд не ‘хсӕнады алы къабазы цардархайд дӕр ӕмбӕлон уагмӕ сырӕзын кӕныны нысанӕн. Институтӕн йӕ архайды сӕйраг у гоймаджы интеллектуалон, культурон ӕмӕ хӕрзӕгъдауон рӕзты фӕдыл домӕнтӕ ӕххӕст кӕнын; национ, зонадон ӕргъадтӕ фылдӕр кӕнын ӕмӕ бахъахъхъӕнын, нӕ бӕстӕйы националон ӕдасдзинад сифтонг кӕныны фӕдыл проекттӕ бакусын ӕмӕ реализацийӕн ахъаз кӕнын, ӕхсӕннацион конфликттӕ ма бауадзын.

Йӕ организацион райдианты фӕрцы уагъд цӕуынц зонадон-практикон конференцитӕ, тымбыл фынгтӕ, нырыккондзинады актуалон фарстаты фӕдыл лекцитӕ, уагъд цӕуы зонадон ӕмӕ зонадон-публицистон литературӕ. Институты эксперттӕ бакуыстой Уӕрӕсейы федеративон ахастыты системӕйы алайнаг адӕмы национ арӕзтады вазыгджын фарстаты фӕдыл бирӕнымӕц фӕндӕттӕ ӕмӕ закъоны проекттыл, кӕцытӕ ӕрвыст ӕрцыдысты  Ирыстон-Аланийы цӕгат ӕмӕ хуссары къухдариуӕггӕнджытӕм. Æппӕт Аланийӕн ӕцӕг ахсджиаг нысаниуӕгимӕ фӕзынд уыдис 2014 азы институты фӕрцы фыццаг Алайнаг Национ Форум. Уыцы минӕварджын форумы, цы ран хайад райстой мин ӕмӕ ӕрдӕгӕй фылдӕр ирон мыггӕгтӕй раразмӕгонд делегаты, райстӕуыд, нӕ адӕмӕн историон нысаниуӕг кӕмӕн ис, ахӕм уынаффӕтӕ, номхуындӕй: алайнаг адӕмы иумӕйагиндоевропӕйаг нысаниуӕгимӕ сакралон центр саразын; «Царциаты диссӕгтӕ», «Нарты кадджытӕ», «Даредзанты таурӕгътӕн» табуйаг (сакралон) статус радтын; Хетӕгкаты Костайы поэт-пахуымпарыл банымайын ӕмӕ ӕндӕртӕ. Уым,  сӕвзӕргӕ ӕппӕрццаг практикӕйы бӕсты арӕзт ӕрцыд, уӕлейӕ уромгӕ нӕ, фӕлӕ адӕмӕн сӕхицӕй ӕвзӕрстцӕуӕг минӕвӕртты ӕмбырд – «Ныхас». Растӕндӕр ын уыцы мыггагон принцип дӕтты легитимондзинад ӕхсӕнады цӕсты, ныр цалдӕр дӕс азы Стыр Ныхас куыд кӕны, афтӕ нӕ, фӕлӕ.

Æппӕт уыдӕттӕ нын бар дӕттынц афтӕ зӕгъынӕн, Национ рӕзты институты коллективӕн йӕ бон кӕй бацис Уӕрӕсейы Федерацийы ӕмбӕстагон ӕхсӕнады рӕзты нысанмӕздӕхт хайы, куыд зонадон, афтӕ ӕхсӕнадон-политикон тыгъдады дӕр аккаг бынат ссарын.

Уӕлдӕрзагъдгонд фарстатӕн алыварсон дзуапп радтынмӕ рахизгӕйӕ,  ӕнӕмӕнгхъӕуӕг у радон хатт та фундаменталон уагӕвӕрды бындурыл ӕнцой кӕнынмӕ рахизын, кӕцы фыццаг хатт раразмӕгонд ӕрцыд «Аланийы националон доктринӕйы». Уыцы уагӕвӕрдмӕ гӕсгӕ, ӕххӕстбарджын нацийӕн суӕвӕн ис, ӕрмӕстдӕр, нацио-налон истори уӕвыны рӕстӕджы, кӕцыйӕн йӕ бон уа рӕзгӕ фӕлтӕры патриотикон ӕнкъарӕнтыл хъомыл кӕнын. Патриотизмӕн та йӕ бындур у хъайтардзинад адӕмы историон исады. Растӕндӕр уыцы ахсджиагдзинады фӕрцы фӕзынд историон адӕмты дунейы культурологион картӕ. Ома, ахӕм адӕмтӕ, кӕцытӕ сӕ историон-политикон, культурон рӕзты бӕлвырд этапы аккаг бавӕрд бахастой нырыккон  цивилизацийы рӕзтмӕ.

Ӕнӕмӕнгхъӕуӕг у банысан кӕнын, алайнаг адӕмы хъӕздыг историон-культурон бынтӕ, йӕ паддзахаддзинады традицитӕ ӕрмӕст Ас-Бӕгъатыримӕ баст кӕй не сты. Уый хъӕздыг у, къаддӕр нысаниуӕг кӕмӕн нӕй, ахӕм стыр гоймӕгтӕй. Цӕвиттонӕн фаг у рагон ирон (алайнаг) аристократийы минӕвӕрттӕй цалдӕры кой скӕнын: Томирис, Иданфирс, Зӕринӕ, Гоар, Аспар, Ардабур, Фарнауаз,  Саурмӕг, Сарос, Дургулел, Базыг, Урдур, Худан ӕмӕ афтӕ дарддӕр.

Дзырд дӕр ыл нӕй, ӕрмӕстдӕр, сӕ генты адӕймагады хуыздӕр миниуджытӕ кӕмӕн ис, ахӕм хъайтарон фӕлгӕндзтӕм ахасты фӕрцы ис схъомылгӕнӕн, ирон-алайнаг адӕмы хъайтарон традицитӕ чи адарддӕр кӕна, ахӕм аккаг фӕлтӕр. Уымӕ гӕсгӕ, ӕнӕдызӕрдыгӕй, уӕлдӕр ранымад нӕмттӕ дӕр асыгъдӕг кӕнын хъӕуы рохуаты хъуынавӕрдӕй, сӕ ӕнӕмӕлгӕ нӕмттӕ хъуамӕ ӕнгом баст уой нӕ паддзахадон рӕзты хъуыддагимӕ.

Ас-Бӕгъатыры дуджы кӕрӕдзимидӕг суӕвӕг Алани фидар фӕлӕууынхъом нӕ уыд ӕрмӕст Цӕгат Кавказмӕ ӕрбабырсӕг тюркаг тыхгӕнджыты хӕстон агрессийы нӕ, фӕлӕ йӕ географион хуссар хайы гуырдзиаг знӕмты агрессивон политикӕйы ныхмӕ дӕр. Абон, бӕрӕг аххосӕгтӕм гӕсгӕ, махӕн нӕ бон нӕу астӕуккагӕнусон Аланийы фӕстаг паддзах кӕй среализаци кодта, уыцы мидӕггагон политикӕйы мидис алыварсонӕй сӕндидзын кӕнын. Уыимӕ иумӕ уыцы политикӕйы ӕвӕрццаг историон фӕстиуджытӕ хынцгӕйӕ, нӕ бон фидарӕй зӕгъын у, йӕ бындуры ӕвӕрд кӕй ӕрцыд иумӕйаг Алайнаг паддзахады рӕзты фӕдыл ӕппӕтнацион проект. Уыцы проекты мидӕг фӕткы хуызы уыд прогрессивон, уӕды рӕстӕгӕн чи хъуыд, ахӕм националон-паддзахадон идеологи.

Ныртӕккӕ не ‘хсӕнад цы уавӕры ис, уыцы уавӕры нын тынг актуалон у легендарон Цӕразон Ас-Бӕгъатыры фӕлгондз раст ӕмбарын ӕмӕ йӕ популяризаци кӕнын, кӕцы ӕгъатырӕй тох кодта алыгъуызон уӕйгӕнджытӕ ӕмӕ искӕй къӕхты хъӕрмӕ кафджыты ныхмӕ. Æмбарынад Цӕразон трансформацигонд цӕуы ахӕм хуызы: сӕр (голова) + зонд (знание, разум) > сӕразонд (разумная, знающая голова) > Цӕразон.

Къаддӕр цымыдисдзинад не ‘взӕрын кӕны дзырдбаст Ас-Бӕгъатыр. Мах зонгӕ-зонын нӕхи бахызтам, фыдыбӕстӕйон историографион литературӕйы формӕйӕ, кӕцыйы гуырдзиӕгтӕ сӕ цӕгаттаг сыхӕгты хуыдтой – ос, уырдыгӕй гуыры уырыссагӕвзагон осетин (Ос-Бӕгъатыр), ӕмӕ  рахызтыстӕм, историон ӕгъдауӕй бӕлвырддӕр чи у, ахӕм формӕмӕ – ас – Ас-Бӕгъатыр. Ам Ас, зын рахатӕн нӕу, дзырд цы номыл цӕуы, уымӕн ӕвдисы йӕ этнонационалондзинад (ас, аз, яс – ӕцӕг, тӕмӕнтӕкалӕг).

Вазыгджын ӕмбарынад у Бӕгъатыр, ис ын, ахицӕн кӕнӕн кӕмӕн нӕй, ахӕм дыууӕ реликты: бӕгъ<богъ (гал) + тыр, тур (тых – хӕстон), ома – хӕстон тых, кад.

Уымӕ гӕсгӕ махӕн нӕ цӕстыты раз сысты, алыварсонӕй дӕр цытджын титулон ном кардӕй карстау кӕуыл бады, уыцы ирон паддзах – Цӕразон Ас-Бӕгъатыр, кӕцы номы ӕмиу кӕнынц куыд зӕххон, афтӕ уӕларвон титултӕ дӕр. Уыцы номы сӕмхӕццӕ сты Ирӕттӕ-Асты Рухс дунейы Стыр Хӕстонты бирӕминон титултӕ.

Цӕразон Аланийӕн уыд аккаг паддзахадон сӕргълӕууӕг, хӕдбар къухдариуӕггӕнӕг ӕмӕ уый ӕмрӕстӕджы фыццаг бынаты уыд историон ӕгъдауӕй цӕгатирайнаг адӕмон Совет – Ныхасы бӕрзонд статус хӕссӕг ӕмсӕр минӕвӕртты ӕхсӕн. Куыд ИРОН паддзах, ахӕм ӕмбарынады тыххӕй мах бындуриуӕг кӕнӕм ӕрдзон-историон реверсивондзинадӕй – ir (iron); ar (ariy); all (allon). Рагцивилизацийыл нымайын кӕй хъӕуы, уыцы цӕгатирайнаг уӕл-дӕрэтникон культурон ӕнӕхъӕндзинады миназон тради-циты уый дунеон историйы авансценӕйыл бӕрӕг дары алыгъуызон нӕмттӕй – ир, ас, ос, алан, роксалан, яс, скиф, сӕрмӕт, гимири, аорс, массагет, сак, осетин ӕмӕ афтӕ дарддӕр. Бирӕ аххосӕгтӕ ӕмӕ уавӕртӕм гӕсгӕ (хӕстон-политикон, культурон, историон, социалон ӕмӕ афтӕ дарддӕр) алы ӕмӕ алы историон рӕстӕджыты ацы нӕмттӕй алкӕцы дӕр уӕлбариуӕг кодта куыд националон, афтӕ ӕддагнационалон ӕхсӕнадты дӕр.

…Ӕппӕт уыдӕттӕ дардыл дзуринаг сты, фӕлӕ сӕм цахӕм цӕстӕй хъуамӕ кӕсӕм, абон нӕ цахӕм хат-дзӕгтӕ аразын хъӕуы… Нӕй гӕнӕн ӕмӕ ма уынӕм, абон нӕ фыдыбӕстӕ Алани (РХИ – Паддзахад Алани, РЦИ-Алани) цы уавӕры ис, уыцы уавӕры бирӕ цӕмӕйдӕрты кӕй фӕлхатт кӕны, XIII ӕнусы дыккаг ӕмбисы цы уӕззау уавӕры уыд, уый. Уый дын ирон (ир-ас-алайнаг) адӕмы дихгонд территориалон-паддзахадон статус ӕмӕ йӕ ныппырх кӕнынмӕ бонӕй бонмӕ тыхджындӕргӕнӕг бафӕлвӕрдтытӕ – ныр та ӕвзагон, конфессионалон ӕмӕ идеологион нысаниуӕгмӕ гӕсгӕ. Уый дын йӕ территоримӕ сыхаг адӕмты ивылынады прогрессивон экспанси. Уый дын куыд хицауиуӕгады, афтӕ, уӕлдай катайагдӕр – ӕхсӕнадон институттӕм ахӕмты тъыссын, кӕцытӕ дард лӕууынц йӕ националон-паддзахадон интересты ӕмбарындмӕ. Уый дын, ӕнусы цыппӕрӕм хайӕ фылдӕр рӕстӕджы дӕргъы прогрессивон идеологи чи нӕ бакуыста, уыцы хицауиуӕгады формалон раив-баив. Уый дын, йӕ рӕзты стратегион нысӕнттӕ сбӕлвырд кӕнынхъом чи нӕу, йӕ ӕмбӕстӕгты бындурон бартӕн гаранти чи нӕ дӕтты, уыцы иллюзорон паддзахадзинад.

Ахӕм хуызы нырыккон Аланийы сӕвзӕрд ахӕм ӕбӕлвырд уавӕр, цыран иуӕрдыгӕй фарс антихъайтартӕ иудадзыг раивынц антихъайтарты паддзахиуӕгады бынӕтты, иннӕрдыгӕй фарс та цӕрджыты массон хай баззайы хицауиуӕгады фӕлгӕттӕн ӕддӕйе ӕдых, ӕнӕ элементарон демократон процедурӕтӕй. Æппӕт уыдӕттӕ ирд ӕвдисӕн сты, нӕ иумӕйаг Фыдыбӕстӕйӕн куыд ахсджиаг у, Цӕразон Ас-Бӕгъатыры фӕндагыл чи ацӕуа, ахӕм гоймӕгтӕ агурын. Уый, бирӕнымӕц знӕгтыл йӕ адӕмы уӕлахиздзинады сӕрвӕлтау йӕ цард рауӕлдай кӕныны фӕрцы бацыд ӕнӕмӕлгӕты дунемӕ. Рӕстӕджы цыдимӕ закъон-бӕрцонӕй фӕлгондз-символ суӕвгӕйӕ, йӕ политикон архайд ссис паддзахадон разамонӕджы хӕдгъуыз эталон. Цыма нӕм йӕ хъайтарон хъуыддӕгтӕй уыцы дунейӕ сидгӕ кӕны иумӕйагнационалон консолидацимӕ.

Иуӕй-иу нацитӕн истори у ахуыргӕнӕг, дыккӕгтӕн – цӕстдарӕг, ӕртыккӕгтӕн – ингӕнкъахӕг. Æмӕ фӕстаг свӕййы реалон, йӕ уроктӕ йын чи нӕ зоны ӕмӕ сӕ дӕргъвӕтин рӕстӕджы чи ницӕмӕ фӕдары, уыдонӕн. Æмӕ махӕн нӕ хӕс у нӕхи ахӕм сценарийӕ фервӕзын кӕнын. Гъе, уый тыххӕй Национ рӕзты институты коллектив, астӕуккагӕнусон Алайнаг паддзахады номдзыддӕр минӕвӕрттӕй сӕ иуы ном сӕнусон кӕныны охыл архайы, цӕмӕй ма бауадза нӕ социумы цырен арт ахуыссын. Ныфс нӕ ис, нӕ фарсмӕ кӕй балӕудзысты ӕмӕ ацы райдиан кӕй адарддӕр кӕндзысты  уӕлдай прогрессивон хъуыдыкӕнынадыл хӕст адӕм. Ӕхсӕнадон-политикон рӕзты банысангонд хъӕппӕрис фадат дӕтты нӕ Фыдыбӕстӕйы историон хъысмӕтмӕ ног цӕстӕнгасӕй ныккӕсынӕн ӕмӕ, Аланийы адӕмы нысанмӕздӕхтӕй кӕдӕм батардтой, уыцы къуырцдзӕвӕнӕй ракӕнынӕн.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.