1914 азы 28-æм июны æнудæсаздзыд босниаг серб, студент, националистон сербаг террористон организаци Млада Боснайы уæнг Гаврило Принцип, амардта Сараевомæ æрцæуæг австриаг паддзахы бындар эрцгерцог Франц Фердинанд æмæ йæ цардæмбал София Хотекы. Ацы сараеваг трагедийæ австриаг æмæ гермайнаг хицауад спайда кодтой, куыд европæйаг хæст райтынг кæныны æфсон, афтæ. 23-æм июлы Австро-Венгри, фехъусын кодта, зæгъгæ, Серби аххосджын у Франц Фердинанды амарыны æмæ йын æвæры ультиматум, цыран Сербийæ домынц æнæсæххæстгæнгæ уавæртæ. Уыцы домæнтæй сæ иу уыд Австро-Венгрийы полицийæн бар раттын сербаг территорийы фæдагуырд ауадзынæн æмæ Австрийы ныхмæ архайдтыты аххосджынты бафхæрынæн. Дзуаппæн сын лæвæрд æрцыд æрмæстдæр 48 сахаты.
Серби кæд иннæ домæнтыл сразы, уæддæр æй нæ бафæндыд йæ территоримæ æцæгæлон полицийы æрбауадзын. Уымæ гæсгæ 28-æм июлы Австро-Венгри фехъусын кодта, зæгъгæ, ультиматумы домæнтæ æххæст кæй не ’рцыдысты, уымæ гæсгæ Сербийы ныхмæ сиды хæст. Австро-венгриаг уæззау артиллери æхсын райдыдта Белграды æмæ сæ регулярон æфсæдтæ та сербиаг арæныл хизын райдыдтой. Уæрæсе фехъусын кодта, зæгъгæ, бар нæ ратдзæн Сербийы оккупацийæн.
31-æм июлы Уæрæсейы империйы расидт æрцыд æпптæиумиаг мобилизаци. Уый фæдыл Герман Уæрæсейæн сæвæрдта ультиматум: армимæ æрсидт æруромын, науæд, зæгъ, Герман Уæрæсейæн расиддзæн хæст. Австро-Венгри æмæ Герман официалонæй расидтысты æппæтиумиаг мобилизаци. 1914 азы 1 августы Герман Уæрæсейы ныхмæ расидт хæст, уыцы бон æнæ хæст расидгæйæ бабырстой Люксембургмæ. Айхъуыстыты Фыццаг дунеон хæсты фыццаг æмæхстытæ, кæцытæ аххæссыдысты 1919 азы 11-æм ноябрмæ. Уыцы хæсты хайад истой дунейы 59 паддзахадæй 34 бæстæйы иу миллиард æмæ æрдæг адæймаджы, кæнæ та зæххы цæрджыты 67 проценты. Мобилизацигонд адæймæгтæн сæ нымæц схызт 73, 5 милуан адæймагмæ. Бæстæтæ-хайадисджытæ фесæфтой 10 милуан салдаты, афтæ ма фæмардсты 12 милуан сабыр цæрæджы, 55 милуан адæймаджы бæрц та цæфтæ фесты.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Фыццаг дунеон хæсты ирæттæ дæр райстой активон хайад. 1914 азы 29-æм июлы Кавказы расидт æрцыд хайгай мобилизаци æмæ 1914 азы 30 июлы та — Уæрæсейы æппæтиумиаг мобилизаци. Хæсты фыццаг бонты арæзт æрцыд Ирон фистæгæфсадон бригадæ 11 393 адæймаджы скондæй. Ирон бæхджын дивизион рацарæзт æрцыд 6-æм сæдæйон полкмæ. Ирæттæм æрсидтысты Кавказы кавалерион дивизимæ. Хæстон архайдтытæ цыдысты Ныгуылæн-Европæйаг, Балкайнаг, Палестинæ-Сириаг, Месопотамскаг æмæ Кавказаг фронтты. Кавказаг кавалериаг, ирон фистæгæфсадон бригадæ æмæ ирон бæхджын полк æрвыст æрцыдысты Хуссар-Ныгуылæн фронтмæ, æмæ хъазахъхъаг полктæ та — Кавказаг фронтмæ, цыран службæ кодтой бирæ ирæттæ.
Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ уыдоны кæй уыд бирæ кадрон афицертæ-ирæттæ. Уыдонæй бирæтæ командæ кодтой уырыссаг армийы егъау баиугæндтыл. Уыдоны ’хсæн уыдысты инæлар Абациаты Д., инæлар-майортæ Бабиаты С., Тебиты И. æмæ æндæртæ. Советон Цæдисы рæстæджы уæвынад кодтой бирæ алыгъуызон ордентæ æмæ майдантæ, фæлæ дзы иууыл кадджындæрыл нымад цыд Советон Цæдисы Хъайтары Сыгъзæрин Стъалыйы орден. Аналогон уавæр уыд императорон Уæрæсейы дæр, цыран хицæн кодта урс дзуар — Сыгъдæг хъизæмаргæнæг æмæ Уæлахизхæссæг Георгийы орден. Параллелтæ сын куы аразæм, уæд 4-æм къæпхæны Сыгъдæг Георгийы ордены кавалеры гæнæн ис абарæн Советон Цæдисы хъайтаримæ æмæ 3-аг къæпхæны орден чи райста, уыдоны та — Советон Цæдисы дыууæ хатты хъайтаримæ. Уæдæ цал ироны систы Советон Цæдисы хъайтартæ æмæ Сыгъдæг Георгийы ордены кавалертæ?
Куыд рабæрæг, афтæмæй 4-æм къæпхæны Сыгъдæг Георгийы ордены кавалер ирæтттæй фыццаг ссис æфсæддон старшинæ Гокъынаты Николай. Ацы бæрзонд хорзæх уый райста 1853 азы 26 ноябры Кавказы хæсты йæ хъайтардзинæдты тыххæй. 1843 азы командæ кодта Хæххон полкæн, кæцы Мæздæджы цур баурæдта имам Шамилы къорды. Уый фæстæ бæрзонд хорзæхы аккаг ссис Дудараты Инус. Радон уырыссаг-туркаг хæсты рæстæджы уый фæстæмæ аппæрста знаджы æртæ батальоны. Уыцы хæсты ма йæхи хорз равдыста Гайтаты Петр æмæ Георгийы орден райста 1856 азы 26 ноябры. 1860 азы 26 ноябры Кавказы хæсты йæ хъæбатырдзинæдты тыххæй 4-æм къæпхæны Сыгъдæг Георгийы орден райста зынгæ инæлар Къуындыхаты Муссæ. 155 фистæгæфсадон кубайнаг полкы штабс-капитан Бегиаты Александр Деве-Бойнуйы штурмы рæстæджы траншейæ знаджы аппæрста фæстæмæ, бацахста бæрзæнд æмæ байста иу хæцæнгарз. Уый тыххæй ацы орденæй хорзæхджын æрцыд 1878 азы 18 апрелы. 1877 азы Георгийы орден райста Нижегородаг 16-æм полчы майор Хъуысаты Инал. 1877 азы 2 октябры уый фæстæмæ аппæрста туркæгты атакæты, уыимæ йæхæдæг дæр уæззау цæф фæци.
1904-1905 азты уырыссаг-япойнаг хæсты рæстæжы Георгийы ордены кавалер сси Терскаг-Кубайнаг хъазахъхъаг полчы есаул Мыстулаты Элымырзæ, фидæны инæлар æмæ Урс змæлды хъайтар. Афтæмæй 1914 азы онг Сыгъдæг Георгийы орденæй хорзæхджын æрцыдысты æрмæстдæр авд ироны. Иннæ хорзæхтæ ирæттæ райстой Фыццаг дунеон хæсты рæстæджы. 1914 азы 18 ноябры Терскы хъазахъхъаг æфсады Волгскы 1-æм полчы хæстон, фидæны инæлар Аготы Константин Карпаты Ужокы атакæйы рæстæджы знæгтæй байста иу пулемет æмæ йæ уый тыххæй схорзæхджын кодтой бæрзонд хорзæхæй. 1915 азы 3 январы Георгийы орден райста Каргаполскы полчы штабс-ротмистр Гуытиаты Александр. 1914 азы 15-16 декабры Кронштадскы полчы 199-æм фистæгадон полчы штабс-капитан Бетанаты Александр Гумины хъæуы æхсæвыгон атакæйы рæстæджы ротæйыл командæ кæнгæйæ ныхмæлæууæджы аппæрста фæстæмæ. Байста иу пулемет, уыимæ уæззау цæф фæцис æмæ фæмард. Уымæн дæр лæвæрд æрцыд ацы бæрзонд хорзæх. 1915 азы 18 июлы 4-æм къæпхæны Сыгъдæг Георгийы орден райстой 21-æм фистæгæфсадон дивизийы афицертæ: дæлбулкъон Елойты Зауырбег æмæ капитан Тæкъоты Федор. 1915 азы 3 ноябры Георгийы орденæй хорзæхджын æрцыд Бахчисарайскы 246-æм фистæгæфсадон полчы æвзонг афицер Дзантиаты-Гуыцмæзты Владимир. Уыцы мæй ма ацы ордены кавалер сси Сибираг 47-æм æхсæг полчы булкъон Есиаты Хъасбулат, уырыссаг-туркаг хæсты зынгæ хъайтар, дæлбулкъон Есиаты Аслæмырзæйы фырт. Ацы ордены кавалер ма йæ амæлæты фæстæ сси сыбыраг хæйтты æхсæг полчы капитан Алдататы Николай.
1916 азы 17 январы Сыгъдæг Георгийы орденæй хорзæхджын æрцыд Тенгинскаг 77-æм фисæтгæфсадон полчы дæлбулкъон Къониаты Владимир æмæ 6-æм марты та ацы хорзæх райста йе фсымæр Къониаты Александр. 1916 азы 10 июны ацы хорзæх райста иууыл зынгæдæр ирон, полчы раздзог Абациты Димитри. 1916 азы 26 августы Георгийы орден саккаг кодтой авд ирон афицерæн Уырымты Сафрон, Дзанайты Илья, Дудараты Кургок, Козырты Хъамбулат (йæ амæлæты фæстæ), Хъыбырты Павел, Кочысаты Георги æмæ Тхостаты Ахметæн. 1917 азы 15 январы ацы хорзæх райста зынгæ инæлар Абациаты Димитры æфсымæр Константин. Уыцы аз 26 январы æмæ 10 февралы Георгийы орден райстой Цугъулиты Гаврил æмæ дæлбулкъон Дзугаты Георги. Ууыл императорон Уæрæсейы хорзæхты рæстæг фæци æмæ æрбалæууыд Рæстæгмæйон Хицауады рæстæг. 1917 азы 4 марты æмæ 5 майы 4-æм къæпхæны Георгийы орденæй хорзæхджын æрцыдысты Абайты Харитон æмæ Дадтиаты Николай. 1917 азы 16 июны Георгийы ордены кавалертæ систы инæлар-майор Хоранты Созырыхъо, штабс-капитан Ататы Николай æмæ Мыстулаты Гена. 1917 азы 12 августы ацы орден райстой Санаты Хадзымырзæ, Сикъоты Нестор, Хъороты Владимир. Геогрийы ордены кавалер ссис фæстаг ирон Сокаты Константин. Афтæмæй Фыццаг дунеон хæсты Сыгъдæг Георгийы кавалертæ систы 30 ироны æмæ æдæппæтæй та — 37 адæймаджы. Ацы нымæц аналогон у Советон Цæдисы хъайтарты нымæцæн.
Ирæтты 70% уыдысты Хуссар-Ныгуылæн æмæ Кавказаг фронтты, уыдоны нымæцы Хуссар Ирыстонæй рацæугæтæ, кæцытæ хорзæхджын æрцыдысты ордентæ, майдантæ, Георгийы дзуарæй. Фыццаг дунеон хæсты хайадисджытæ уыдысты Дзæгъиаты Владимир, Гаглойты Александр, Пухаты Ясон, Тедеты Кизо, Сланты Саго, Дзугаты Гебел, Дзæгъиаты Григори, Гаглойты Михаил, Мамиты Георги, Санахъоты Васили, Бекъойты Дианоз, Санахъоты Роман, Дзуццаты Владимир, Санахъоты Мате, Хуыгаты Доменти, Танделаты Павел. Зынгæ революционер Харебаты Исахъ æфсады уыд 1914-1917 азты. Уый каст фæци ахуыргæнæндон æмæ райста прапорщикы чин. 1915 азы организаци æрцыдысты прапорщикты скъолатæ. Хуссар-ирыстойнæгтæй бирæтæ фесты каст ацы скъолатæ æмæ æрвыст æрцыдысты архайгæ армимæ. Уыдоны ’хсæн уыдысты Хъороты Васили, Цоциты Алексей, Цхуырбаты Леонти, Дзасохты Николай, Дзудцаты Александр, Джиоты Андрей, Джиоты Степан, Джиоты Александр, Санахъоты Леван, Багаты Федор, Битеты Иракли, Дзугаты Владимир, Хаситы Васили æмæ æндæртæ.
Уырыссаг æфсаддон командæкæнынад хорз зыдта ирæтты хæстон цæттæдзинад æмæ сын стыр аргъ кодтой. Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ хуссарирыстойнаг ирæттæй Фыццаг дунеон хæсты хайад чи райста, уыдоны фылдæр хай фæстдæр систы Хуссар Ирыстоны революцион змæлды активон хайадисджытæ. Уыдон сæ стыр фæл-тæрддзинадæй спайда кодтой гуырдзиаг меньшевикты ныхмæ тохты, кæцытæ Ирыстоны хуссармæ æрбабырстой 1918-1920 азты. Уыимæ историктæ куыд банысан кодтой, афтæмæй Фыццаг дунеон хæсты ирæтты хайадисты тыххæй бæстон бæлвырд нæу æмæ йæ хъæуы лæмбынæгдæр сахуыр кæнын.
Æрмæг бацæттæ кодта Джиоты Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.