Театр царды айдæн у, æнæ театр адæм бирæ цæмæйдæрты сты цух. Театртæ кæмæн ис, уыцы адæм царды гæрзтæй ифтонг сты, кæмæн нæй, уыдон та мæгуыр сты. Афтæ йæ загъта йæ рæстæджы А.Островский.
Ног советон хицауад 1936 азы Ленинградмæ театралон институтмæ арвыста, нæ театры тырыса бæрзонд чи систа, ахæм курдиатджын фæлтæры.
Стыр цины дуг уыд 1956 аз. Уæд Мæскуымæ В.И. Немирович-Данченкойы номыл театралон институтмæ æрвыст æрцыдысты нæ фæсивæдæй 21 адæймаджы – 14 лæппу æмæ 7 чызджы. Уыдонæй иу уыдис зынгæ актер æмæ режиссер Джусойты Алексийы фырт Хасан. Йе ‘мбæлттæ уыдысты: Харебаты Федя, Цæбиты Ростик, Джыгкайты Иван, Тыбылты Сæлимæт, Гугкаты Евелинæ, Куымæридтаты Донарæ, Гояты Нателæ, Козаты Пъауле, Абайты Маирбег, Годжыцаты Исахъ, Еналдыты Вахтъанг, Зæгъойты Ростик, Галуанты Людмилæ, Цхуырбаты Светланæ, Дзбойты Зоя, Цоциты Къæдзæхмæт, Бекъойты Гоги, Плиты Бекызæ.
Кæй ранымадтон, уыдон се ‘рцыдæй бæрæг фæтыхджындæр кодтой куыд театры коллектив, афтæ театры репертуары дæр. Мæскуыйы ахуыр кæнгæйæ дæр тынг ныхъхъæр сæ ном, ахуыры æмрæнхъ сарæзтой кафт æмæ зарды ансамбль æмæ цæстæвæрæн фесты Мæскуыйы.
1961 азæй фæстæмæ ацы къорд уыдысты нæ театры рæбинаг цæджындз, тынг сæ айстой сæ зæрдæмæ Хуссар æмæ Цæгат Иры сценæмæкæсджытæ, уæлдайдæр сæм куы ‘рбаиу Гæбæраты Дауыт, уæд.
Йе ‘рцыдæй суанг йæ царды фæстаг бонтæм Хасанæн театр йæ хæдзар уыд, сценæ йæ авдæн.
Хасанæн йæхи царды истори дæр цымыдисаг у, хæдзарвæндагæй фæрæзджынтæй нæ уыд, уæззау дуджы скъæрæнты бахауд æвзонгæй йæ фыд Алекси, 1920 азы царды уæззау уылæнтæ сæ уæлныхты систой Къуыдаргомы, уыцы нымæцы Джусойты дæр. Бинонты бахъуыд фыды уæзгуытыл къух сисын, æвзонг, 8-аздзыд Алекси дæр æд рифтæгтæ лæгæрста нæ хæхты сæрты, бирæ ныццагъд лидзæг адæмæй чи æххормагæй, чи та уæззау низ тифæй.
1921 азы советон хицауад куы æрфидар, уæд лыгъд адæм здæхын райдыдтой сæ сыгъд уæзгуытæм. Разынд дзы ахæмтæ дæр, дарддæры цардæн Цæгат Ир чи равзæрста. Уыдонæй уыд Алексийы фыд дæр.
Ног хицауадæн йæ бон цы уыд, уымæй æххуыс кодта лидзæг адæмæн. Хуссар Ирæй уым чи баззад, уыдонæн радтой цæрыны зæхх Терчы галиу фарс. Ног цæрджытæ сæ хъæуыл ном сæвæрдтой – Ногир, нæуæг Ир, зæгъгæ.
Бирæ зындзинæдтæ бавзæрстой ног хъæу аразджытæ, сæ фылдæр скъахтой уæрмытæ, байбынтæ цæрынæн.
Æрæджы Ногирыл сæххæст æнус, бирæ ныхас фæцыд йæ сырæзтыл, бирæты кой ракодтой – хъæуæн бындур чи æрæвæрдта, фæндæгтæ, скъолатæ чи арæзта, уыдонæн. Уыцы фыдæбæтты хайадисæг уыд æвзонг Алекси дæр йæ фыдимæ.
Цард размæ цæуы, йæ лæджы ранмæ бахæццæ Алекси дæр. Бацарæзта къуым йæ фыдимæ, æркодта бинойнаг Бызыккаты Машæйы, баисты зæнæгджын – дыууæ лæппу æмæ дыууæ чызджы.
Сæ иу, Хасан Джусойты райгуырд 1938 азы нæргæ хъæу Ногиры. Мад æмæ фыд хъазуатон колхозон кусджытæ уыдысты, сæ зæнæгæн рад-той фæндаг ахуырмæ. Хасан æнтыстджынæй каст фæцис Ногиры астæуккаг скъола. Скъолайы хæдархайæг кафт, зард æмæ драмкъордтæ сæхирдæм раджы аздæхтой æвзонг лæппуйы, æвзонгæй бауарзта сценæ, актеры куыст, нæ уагъта рохуаты Ногиры хъæууон клубы дæр. Цы мадзæлттæ дзы цыд уагъд, уыдоны активон хайад иста.
Цæгаты цæргæйæ, Хасанæй рох никуы уыд Хуссар Ир дæр, йæ фыдæлты зæхх, арæх сæм цыд уынæг, зæрдæрыстæй-иу бирæ фæкаст, йæ мыггагæй æртынæм азты зæй кæй бабын кодта, уыдоны ингæнтæм.
Фæлæ мæнæ ралæууыд 1956 аз. Йæ хъустыл æрцыд, Хуссар Иры театр Мæскуымæ ахуырмæ æрвиты фæсивæды минæвæртты. Атылд Хасаны хъул дæр. Ссис Мæскуыйы В. И. Немирович-Данченкойы номыл театралон институты студент. Фондз азы фæцахуыр кодта уым, уыцы къорд семæ цы дипломон спектаклтæ сластой, уыдонæй Хасан се ‘ппæты дæр хъазыд ахсджиаг ролты.
Уыцы пьесæтæ уыдысты: Гоголы «Ускурын», Флетчеры «Испайнаг сауджын», Максим Горькийы «Егор Булычев», Саламты Къолайы «Дыууæ чындзæхсæв»-ы æмæ æнд.
Йæ ахуыры фæстæ Хасан ссис Хуссар Иры драмтеатры актер æмæ режиссер. Режиссурæйы фадыджы цæстæвæрæн фæцис Хасан. Йæ къухæй рацыдысты нæ театры репертуары зынгæ спектаклтæ – Гуыцмæзты Михалы «Фыдæлты уæзæг», Нартыхты Григолы – «Ох, ацы зæрæдтæ», «Файнустытæ», Айларты А. «Кæмдæр ирон лæппутæ зарынц», Зæгъойты Русланы «Нанайы скъæфт», Жажиты Анатолийы «Хылой», Гуыцмæзты Михалы «Бирæгътæ» æмæ æнд.
Адæмы, сценæмæкæсджыты ‘хсæн, йæ ном тынгдæр ныхъхъæр, куы федтой Мамсыраты Дæбейы «Æфхæрдты Хæсанæ» æмæ Хаситы Вильгельмы комеди «Расыггæнджытæ», уæд.
Куыд актер, афтæ зындгонд уыд нæ театрдзаутæн. Йæ саразгæ фæлгæндзтæ Къоста – Брытъиаты Зариффæ æмæ Саламты Къолайы «Дыууæ чындзæхсæвы», Цорæ – Брытъиаты Елбыздыхъойы «Хазби»-йы; Цæрай – Гаглойты Владимиры «Уарзондзинады кадæг»…
Арæхстджын уыд Хасан æндæр адæмты цардуаг æвдисæг пьесæты дæр. Ракæнæм дзы цалдæры кой: Алексей – Максим Горькийы «Егор Булычев», Сослан – Райнет «Нуазæн æмæ калм», Коррехидор – Флетчер «Испайнаг сауджын», Мак-Ремарк «Фæстаг æрлæууæн», Озрек – Шекспир «Гамлет», Деметри – Шекспир «Сæрдыгон æхсæвты фын» æмæ æнд.
Йæ къорд курдиатджын æмæ хъаруджын уыдысты, се ‘рцыд, сæ куыст тынг фæзынд нæ театры репертуарыл, адæм сын стыр аргъ скодтой.
Аргъ кодтой кæддæриддæр адæм Хасаны уды сконды хорз миниуджытæн. Уыдис уæздан, хæдæфсарм, хиуылхæцгæ, бонзонгæ адæймаг сценæйыл дæр æмæ æнæуый царды дæр. Йæ мидбылхудт никуы сæфта, зыдта аргъ кæнын ныхасæн æмæ ирон лæгдзинадæн. Ахæм хъомылад радта йæ кæстæртæн дæр. Кæуылты сты йæ фырт Къостайы лæггæдтæ нæ абоны фæллад Ирыстонæн. Хицауады сæргълæууæг ссис æмæ йæ бон цы у, йæ авналæнтæ йæ цы амонынц, уымæй ис йæ радтæг адæмы фарсмæ.
Дуг йæ бон калы, рæстæг ивы рæстæжы, ныппырх хъомысджын Цæдис, Рацарæзт, Демократи æмæ æргом ныхас адæмы цардыл ихджын дон рауагътой. Сæ тыхы бацыдысты фыдæх æмæ хæрамдзинад, Хуссар Ирмæ та нæ фыдбоны мæнгард сыхæгтæй æрхауд ног геноцид.
Дуг йæ бон калы, ныццудыдта стыр Цæдис, дыккаг геноцид Хуссар Иры туджы лæсæнты бын фæкодта, фæцудыдта нæ театр дæр, уæлдайдæр та цъыбыртты сыгъд куы бакодта, уæд. Фæиппæрд уæд Хасан йæ уарзон коллективæй, йæхи царды дæр фæзынд мæгуырау нывтæ, йæ зæры бонтæ йæ ахастой, кæм райгуырд, уырдæм.
Ам дæр æнцад не ‘рбадт, цыдис театрмæ, цæттæ кодта æвзонг фæлтæры, режиссурæйы фадыджы æххуыс кодта Цæгаты театрæн, сæвæрдта сын цалдæр пьесæйы.
Йæ лæггæдтæ Хуссар Иры къухдариуæгадæй рох нæ уыдысты. Уыд РХИ-ы сгуыхт артист, фыццаг къæпхæны артист 10 разряды хицау.
Ацы бонты Хасаны райгуырдыл æххæст кæны 85 азы. Ацы азтæн сæ фылдæр хай, стæй сæ тыхджындæрты схай кодта нæ театрæн. Æвæллайгæ зиууон уыд кæддæриддæр нæ театры хъуыддæгты. Йæ саразгæ фæлгонцтæ абон дæр рох не сты, чи сæ федта, уыдонæй. Театр æй раджы загъта: «Джусойты Хасан у характерон актер. Йæ курдиат уæлдай тынгдæр рабæрæг характерон æмæ юмористон ролты». (Хуссар Ирыстоны театр. 1968)
Хасаны тыххæй загъд æрцыд 2022 азы дæр. Уæд нæ театры 90 азы бонмæ цы чиныг рацыд «90 лет служения национальному искусству», уым дзырдæуы: «Хасан Джусоев – актер и режиссер, оставивший заметный след в истории национального театра».
Хасан царды иууыл егъаудæр хорзæхыл нымадта адæмы уарзондзинад. Уыцы хæрзиуæг йемæ цыд Хасанæн æмæ абон дæр рох нæу адæмæй.
Хуссар Ирыстоны театры вазыгджын историйыл чи куса, уый нæ ахиздзæн, йæ адæм æмæ цард бирæ чи уарзта, уыцы ногираг къуыдайраг Хасаны иувæрсты. Рухс дзæнæт – йæ хай.
Плиты Гацыр, Хетæгкаты
Къостайы номыл
паддзахадон премийы лауреат
2023 азы август
