Кæрон. райдиан нæ газеты №№51-52
Кура. Ацы доны ном ирæттæ хуыдтой Къуырмадон. Цыдысты Ихдоны (Лиахва) бæлæгътыл æмæ ныххæццæ сты Къуырма донмæ. Къуырма дон – Къурма – Кура. Финтæм сййчо «глухой».
Мцхета. Кæддæр – ирæтты сæйраг горæт. Йæ равзæрд ын Чъичъинадзе нымайы ирон æв-загæй, уый та йæ райста Бакрадзейæ (История осетин по грузинским источникам, 52). Мцхета нысан кæны æмсыхаг, сыхаг. Уыцы ран алантæ æмсых уыдысты урарттимæ (армянтимæ). Ирон адæм уым цардысты, уый тынг бæрæг кæнын нæ хъæуы, стæй цы доны былтыл цардысты, уымæн дæр ном сæхæдæг лæвæрдтой: Къуырма дон – къурма – къура. Гидронимы фонетикон ивындзинæдтæ æрцыд, уымæн æмæ æндæр æвзæгты дифтонг уы нæй, нæдæр сæм ис лæмæгъ æмæ æрдæгхъæлæсонтæ. Уыцы дифтонджы раивынц хъæлæсон у-йæ.
Карти. Топоним карт (кæрт) бирæ æвзæгты ʻмбæлы æмæ нысан кæны «ограждение», «изгородь», «огороженное место для скота». Ахæм нысаниуджытæ йын ис ирон æвзаджы дæр. Цыдæриддæр стыр ахуыртæ ис – Штакельберг, Гюбшман æмæ бирæ æндæртæ, нымайынц, зæгъгæ, дзырд карты равзæрд цæуы рагон ирайнаг æвзагæй. Фæлæ цымыдисаг уый у, сæ нацийæн, сæ адæмы хатты ном кæй хæссы рагон ирон дзырд карт: картули, «сæ зæхх» ном «Сакартвело». Ацы æхсарджын адæмы Навухо-доносор Тигр æмæ Евфраты донбылгæрæттæй куы расырдта, уæд сæ нæ сæлхæр фыдæлтæ райстой Сау денджызы былгæрæттæ. Кодтой сæ Мцхетамæ. Уым сын уыд кæрт. Уыцы кæртæй сæ фæйнæрдæм кодтой æххуырстытæн. Æмæ, куыдфæстагмæ, фæкартулитæ сты, ома, кæртæгтæ. Ацы хабар ме ʻрымысгæ нæу. Иу æмæ йæ дыууæ хатты нæ дзырдтой куртайаг Басишвилитæ æмæ æдзух æлгъыстой нæ сæлхæр фыдæлты. Профессор Кикодзе Геронти дзæгъæлы нæ фыста: «До сих пор не установлено, кто мы и откуда… Говорят, что мы жили на берегах Евфрата и Тигра, но и там нас не любили… ненавидели нас… мы были изгнаны из наших земель нашими соседями, они ничего не оставили нам, а аланы (предки нынешних осетин) нас пожалели и приютили, дали нам земли, приласкали, обучили нас своему военному делу, передали свою культуру, свои обычаи, защитили нас от внешних врагов (г. «Сакартвело», 1917 г., 4). Ахæм цæвиттонтæ бирæ æрхæссæн ис, фæлæ мах, мах, нæхæдæг!!!
Дигъом. Мцхетайæ дæлæмæ. Ис Стыр Дигъом æмæ Чысыл Дигъом. Йæ рагон цæрджытæ йæ хонынц Дих ком æмæ æцæгдæр йæ равæрдмæ гæсгæ – дих. Ам ис доны ном Къорант цъхъали, Къораты дон. Цæрынц дзы Къораты мыггаг (ныр Къоратæ нал уыдзысты) æмæ донæн уыд уыдоны мыггаджы ном.
Сагурамо. Илья Чъавчъавадзейы улæфæн бынат, йæ рагон ном Сагуромæн. Илья дзы улæфæн бынат куы сарæзта, уæд ын йæ ном фæивтой. «Ацы бынатмæ сæгтæ цыдысты дон нуазынмæ, сæ разы-иу бабадтысты цуанонтæ, ам-иу сæ ныуурæдтой æмæ сæ цагътой» (Мцхетайаг Лохишвилийы ныхæстæ).
Осиаури. Хъæуы ном Ныгуылæн Гуырдзыстоны. Оси – ирон дзырд Асийæ – гуырдзиаг фæлдæхт, – ури гуырдзиаг æвзаджы – суф. Йæ цæрджытæ сгуырдзиæгтæ сты.
Харагаули. Хъæуы ном Ныгуылæн Гуырдзыстоны. Бынаты ном цæуы термин хæрæгæй – «осёл». Ирайнагау харака от хара (Эдельман, с. 139). Йæ цæрджытæ сты, ирæттæй чи сгуырдзиæгтæ сты, ахæмтæ. Тынг бирæ дзы ис Цховребадзетæ.
Æхсынцъыджын. Карелы районы. Райхалын дзы ницы хъæуы.
Сурами. Хъæуы ном Гуырдзыстоны. Бынаты номмæ ма фæстейæ бафтыдтой гуырдзиаг къæ-дзил «и», сур «сухой», «просохший». Гуырдзы домдтой, цæмæй сын ирæттæ радтаиккой Су-рамы онг Турчы хæсты рамбулыны фæстæ. Куынæ сын сразы сты, уæд сæ хоныны æфсон асайдтой æмæ сæ уым ныццагътой (Х. 2020, 18, 20).
Сурамы фидар (Сурамис цихе). Сурамы фидарæн йæ гуырдзиаг ном у «Каджетис цихе». Ирон дзырд кадзитæ, каджитæ, хæйрæджытæ, дзинтæ, джинтæ. Джинты номыл уыдис хъæу Джинат, ома, хæйрæджыты бынат (ныр хъæууат у), уыцы ком та хонынц Джинаты ком, Захъхъайы доны сæрты, Джинаты комы ахизæны, цы хид уыд, уый ном та уыд Хæйрæджыты хид. Термин фидар «крепость» ивд æрцыд гуырдзиаг дзырд «цихе»-йæ. Бынаты ном Сурам йæ фонетикон арæзтæй у сыгъдæг ирон топоним сур – «сухой», ам – «здесь». Фæстейæ ма йæм æфтыд æрцыд гуырдзыйы уарзон къæдзил «и». Амы цæрджытæ кæддæр ирон адæм уыдысты, Дæллаг Ирмæ хаудтой. Мæн фæнды, цæмæй ам кæсæджы базонгæ кæнæм мæсыджы сырæзты легендæимæ (легендæ йæ схонæм? Цас раст уыдзæн?). Фыссын æй, Куртайы чи цард, уыцы Баситы Шаликъо, куыста Куртайы скъолайы ахуыргæнæджы æмæ Баситы Бичъикъойы ныхæстæм гæсгæ (фысгæ Басишвилитæ кодтой). Шаликъойы лæппу гуырдзыйы ныхмæ рацыд нæуæдзæм азты, йемæ ма цалдæр лæппуйы, афтæмæй. Æрцахстой сæ æмæ цы баисты, уый зæгъын мæ бон нæу.
Ацы мæсыджы бынаты уыд æндæр мæсыг æмæ ныккалд. Цыма хæйрæджытæ йæ мидæг бацыдысты æмæ йæ уыдон ныккалдтой. Адæ-мæн сæхи бахъахъхъæныны сæйраг фæрæз мæсыг уыд æмæ стыхстысты, зæгъгæ, Хуыцау ныл рахæтыд. Æнахуыргонд адæмæн уæды рæстæджы сæ «ирвæзынгæнджытæ» уыдысты дæснытæ. Æмæ бафарстой дæсны. Уый сын бацамыдта: «Æвзонг иунæг лæппутæй рауадзут дугъ æмæ чи æрбаразæй уа, уый ног мæсыджы самайут удæгасæй. Уый тасæй хæйрæджытæ фæлидздзысты». Дугъы æрбаразæй ирон сидзæргæсы иунæг лæппу… Лæппуйы сисы амайын райдыдтой, мад кæуы, ниуы, йæхи мары. Йæ кæуыны йæ фæрсы: «Сис дын кæй онг схæццæ?». Лæппу йын дзуапп лæвæрдта. Фæстаг фарстæн ма йын дзуапп радта: «Ме уæхсджытæм». Уый фæстæ йын дзуапп куынæуал радта, уæд мады зæрдæ дæр аскъуыд. Скодтой йыл зарæг, фæлæ йæ зарыдысты хъарæджы хуызы.
Ацы цау абарæм Къостайы поэмæ «Кæуæг айнæг»-мæ, ирон легендæ. Мæсыг ныккалд, адæм стыхстысты, фæрсынц дæсны куырм Мамийы, æнæхсад, сæмпъæрчъийы. «Баца-мыдта» æвзонг лæппутæй дугъ рауадзын. Чи æрбаразæй уа, уый басудзын. Æрбаразæй фондзаздзыд лæппу, йæ мадæн – иунæг, сидзæргæс. Мами йæ «баппæрста гуыргуыргæнаг арты». Мад дæр баппæрста арты йæхи. Скодтой йыл зарæг. Зарæг скодтой, Сурамы мæсыджы цы лæппуйы самадтой, ууыл дæр. Дыууæ ран дæр архайд у иугъуызон. Сурам Дæллар Ирыл нымад уыд. Сталины фыдæхæй дыууæ дихы ныйистæм, Баййаты Гаппо æртыккаг Ирыстон кæй хуыдта, уыцы Триалет Берия æдзæрæг фæкодта» (г.«Рæстдзинад», 2020, 216). Цгъойты Хазбийы уац. Хашуры рагон ном та уыд Иры хъæу, Дæллаг Иры хъæуы. Сурамæй райдайгæ суанг Дигъомы массивмæ, Къуырма доны (Кура) дыууæ фарс ирон хъæутæ уыдысты, стæмтæй дарддæр – Цхинвалæй дæлæмæ. Фæлæ уый æндæр темæ у.
Цымæ Къоста искуы афтыд уыцы ʻрдæм? Чеселты хъæуы цæрæг Цыбырты Паулейæн йæ мад уыд джинаттаг Еналдытæй. Иутæ йæ хуыдтой Къостайæн йæ мады хо (Хъотайты Димитры ныхæстæ), иннæтæ йæ хуыдтой йæ мады дыккаг хæдзæртты чызг. Къоста арæх цыд Зигарайыл – Шитарайыл (Ситарайыл) Чеселтмæ. Йæ фысымтæ фылдæр хатт уыдысты Дзабиты Хъаплан æмæ Годжиа. Хъаплан йæ дуджы дзырддзæугæ лæг уыд, тæрхоны лæг. Искуы туджджынты кæнæ æндæр истæй тыххæй фидауыны рæстæджы уый агуырдтой. Зындгонд уыд Нары æмæ Къуыдары кæмтты. Куыд ма дзырдтой, уымæ гæсгæ Къоста арæх цыд «æртыккаг» Ирыстонмæ дæр – Карелмæ. Цыма уым цард йæ мады хæрз хо. Иугæр цыд уый онг, уæд уыдаид зонгæ Кадзиты фидары историимæ. Иу ран дæр сывæллæттæй уадзынц дугъ æмæ иннæ ран дæр, дыууæ ран дæр мæсыг ныккалд, фæрсынц дæсны, дыууæ ран дæр сыл скодтой зарæг. Иу ран дæр æфхæрд æййафы сидзæргæсы иунæг лæппу æмæ иннæ ран дæр.
Къоста йæ поэмæйы хоны ирон легендæ. Бирæ чидæртæ зæгъдзæн «Гуырдзиаг легендæ ирон цæмæн хоны?». Фæлхатт æй кæнын: Цхинвалæй дæлæмæ йæ хуыдтой «Дæллаг Ир», уырдæм хауд Сурам дæр. Баййаты Гаппо йæ дзæгъæлы не схуыдта «Æртыккаг Ирыстон» (г.«Рæстдзинад», 2020, 216). Кæсæг, дæхæдæг ын тæрхонгæнæг у.
Триалет. Триалеты Байаты Гаппо æртыккаг Ирыстон хуыдта (г. «Рæстдзинад», 2020, 216). Гай Плиний Секунд фыста, зæгъгæ, VIII-æм æнусы нæ заманы размæ Раззаг Азийы батыдтой кимерийæгтæ (ирайнаг æвзаджы иу къабаз). Уыдон бацахстой Хуссар Кавказы дæр. Кимериаг знæм трер радта ном Хуссар Гуырдзыстоны – Триалет (Гай Плиний Секунд. Естественная история. Т. 6). Уыцы зылды цæрджытæ иууылдæр уыдысты ирон адæм æмæ йæ Сосо бадзæрæг кодта.
Тана. Доны ном. Цæуы Триалеты хæхтæй, хауы Къуырма (Курайы) донмæ. VI-æм æнусы нæ заманы размæ скифты паддзахы ном хуынд Танай, хæцгæ ныххæццæ суанг Египетмæ (г. «Южная Осетия», 1994, 5). Ам ма дæсны фæрсын хъæуы?
Скифты дæтты нæмттæй иу уыд Танаис, «который течет сверху, получает начало из большого озера и впадает в еще большее озеро на-зываемая Местидею, которое отделяет скифов царских от савроматов (Геродот, IV, 47). Местида хоны Азовы денджызы. Гай Плиний Секунд дæр фыссы: «Затем по реке Танаису, впадающему в море 2-мя устьями живут сарматы…» (Естественная история, т. 4, с. 19). Таджикаг æвзаджы ис ныхасыздæхт дарваз æмæ уыцы ныхасыздæхты «тана» нысан кæны «тело», «ствол дерева» (Иранский сборник. М., 1963, 63). Триалетæй цы дон цæуы Тана, уый хауы Къуырма донмæ Каспы районы. Ададжы хонынц Каптис хеви.
Кап рагон ирон æвзаджы кæф – «осетрина» (кæс ИЭСОЯ, т. 1, 575, Абаев), йæ дыккаг компонент хеви гуырдзиаг æвзагмæ стæлмац кодтой адаг. Ам сарæзтой кувæндон æмæ йæ хонынц Кафтоба, ома, кæфты бон. Цард дзы мыггаг Абойтæ æмæ сæ ныффыстой Абойшвилитæ. Сæ цæрджытæ дардтой бирæ фыстæ æмæ уыдонæн та сæ мыггаг ныффыстой Мецхуаришвилитæ. Æмæ афтæ дарддæр.
Дæллаг Ир æй дзæгъæлы хуыдтой? Ис зæххæй абон стæм æнæ зæхх, ис адæмæй абон стæм æнæ адæм. Сгуырдзиæгтæ сты. Кæсæг, дæхæдæг фæу тæрхонгæнæг. Триалетæй, Сурамæй уым дæлæмæ суанг Дигъомы массивмæ (Дих коммæ), Къуырма доны дыууæ фарс цæрджытæ ирæттæ нæ уыдысты, сæ цæрæн бынæттæн ирон нæмттæн нæ уыд? Фæлæ æнгом æрбалæууыны бæсты, цæрæнбонты кæрæдзи хæрæм, кæрæдзи хæрæм æнæхсæвæр бæхтау, кæрæдзийыл цъыф калæм, бырсæм дзаджджын бынæттæм. Исчи нæ исты иучысыл исты куы саразы хорзæй, уæд ын нæ галиу къухæй йæ фæччийыл ныххæцæм, рахис къухæй хæцæм хуылыццæгыл æмæ исты чи аразы, уый хонынц, цалынмæ афæлдæхы, уæдмæ! Уымæй та не ʻнусон знæгтæ исынц æхцондзинад. Не знæгтæ уыцы миниуæг куыд нæ хатынц æмæ дзы пайда кæнынц. Исчи исты куы ныффыссы, уайтагъд ыл цъыф бакалынц, мæхиуыл мын цъыф куыд калдтой ЗИИ ирон хайады кусджытæ – «Махæй адавта фразеологизмтæ», иннæ та ХИПУ-йы æнæбары специалисттæ куыд мысыдысты «Синонимтæ мæнæй адавта». Къодæхтæ!!! Ирон адæмы пайдайæн исты ныффыссын, уæд та гуырдзыйы сæрыл рагæпп кæнынц.
Æрымысын, депутаттæм куы цыдысты, уæд сæ хъуыры цъæрттæ куыд ивæзтой «Дæ къух мын æрфысс…». Æртæйæн дзы æрфыстон æртæйæн, фондзы дзы расырдтон. Уыдон адæмы мæт æппындæр нæ кодтой, уыдоны уыд æрмæстдæр иу хъуыды – «бацæуон, бадон, мызд исон» æмæ куы баирвæзтысты, уæд та сæ ноджы дзаджджындæр бынæттæ æрхъуыд æмæ адæмы нуæрттыл хъазынц, æфхæрдбаййафджытæй пайда кæнынц, ноджы ма кæйдæрты фыдбылызы фæндагыл ардауынц!!!
Кæд патриоттæ стут, уæд уæ зæххыты, уæ адæмы кой скæнут искуы!!!
Фæлæ махмæ иу стыр рæдыд уый у (нæ къухдариуæгадмæ), чи цы у, уымæ гæсгæ йын нæ аргъ кæнæм. Хъуызилтæ, уæйгæнджытæ, гæдилтæ, къæрныхтæ февзæрынц патриотты уæле. Дыккаг уый, æмæ депутаттæ æвзарæм æмæ цæмæннæ ис гæнæн, æвзарджытæ æрæмбырд уой æмæ сæхæдæг равзарой, се ʻхсæнæй, аккагдæр чи уа, ахæмты!!!
Ацы ура патриоттæ æппындæр нæ хъуыды кæнынц, ацы архайдтытæй кæй аразæм не знаджы къух. Не знæгты фæндиаг цæгаты дæр æмæ Хуссары дæр нæхи кæй кæнæм! Уыдоны архайд æппындæр нæу зын рахатæн, цæмæй та нæ рагон æххуырстыты дзæмбыты бын баззайæм!!! Куыдзæн къæбæр аппар, ахæрдзæн æй æмæ дæм ноджы дыккаг къæбæрмæ æнхъæлмæ кæсы! Фæлæ йæ уæ зæрдыл бадарут: мæнæ цы зæххыл хъыллиппытæ кæнут, уый Ирыстоны æцæг патриотты тугæй æхсад у. Уыдоны тугæй сæрст у! Кæд исчи рæдийы, уæд æй æргом зæгъут! Хъæндзинæдтыл æргом дзурын хъæуы!
Æз дæр уæ фарсмæ балæудзынæн!!!
Кæцы æххуысхъуаг адæймагæн баххуыс кодтат!? Кæй фарсмæ сæ балæууыдыстут?!
Дам-думтæй æмæ загъта-бухтатæй хорз хъуыддаг нæ рæзы!
ДЗАБИТЫ Зарбег
(Мыхуыр цæуы æнæредакцигондæй)
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.