ДЗУРÆМ, УÆД ХУЫЗÆН!
Æрæджы мыхуыры фæзынд профессор Цыбырты Людвигы чиныг «Осетинская Нартиада».
Ирон адæм рагон адæмы хаттыл цæуынц нымад. Рагон адæмæн та вæййы рагон æвзаг, рагон культурæ æмæ истори, рагон рæсугъд æмæ куырыхон æгъдæуттæ.
Бирæ ратон-батойнаг рæстæджытæ федтой Скифтæ æмæ Сæрмæттæ, фаг иртæстгонд куынæма уыд сæ истори, уæд сыл бирæ нацитæ æнцадысты сæхи рдæм. Уыдонæй алкæйы бæллицц дæр уыд, ахæм кадджын фыдæлты хи бакæнын. Уæхскуæзæй иу бæргæ бавнæлдтой уыдон историон фæндаг сæхимæ саразын, фæлæ-иу сæ историон рæстдзинады фæндаг балæууын кодта Аланты уæзæгыл.
Уымæй сæ бон куы базыдтой, уæд та бавнæлдтой Нартæм. Бæлвырд у иу хъуыддаг; Нарты кадджытæ бирæ адæмы хаттытæм ис; Ирмæ, Абхазмæ, Дагестанмæ, Адыгемæ, Хъæрæсе-Черкестæм, Мæхъæлмæ, Цæцæнмæ…
Эпос фыдæлты хæзна у алы адæмæн дæр. Стыр хæзна куынæ уаит, уæд алкæмæн дæр уаит эпос. Зæгъын хъæуы уый дæр, хъæзныг адæмон, сфæлдыстад кæмæн ис, уыцы адæмæн ис рагон истори, рагон культурæ, рагон æвзаг æмæ æгъдæуттæ.
Уæлдæр æрцыд загъд, Кавказы адæмтæй Нартæ бирæтæм сты. Советон дуджы бирæ ныхас цыд, бирæ зонадон куыстытæ æрцыд фыст, дзæвгар зонадон конференцитæ æрцыд уагъд, кæцытæ культурон æгъдауæй, зонадон бындурыл æнцойгæнгæйæ, нысан кодтой, эпос кæмæ цы уавæрты ис, йæ уæз кæй рдæм у, йæ ратæдзæнтæ кæцæй сты… æмæ-иу æрцыдысты иу хъуыдымæ: Нартæ фыццаг фæзындысты ирæттæм, Кавказмæ сæ æрбахастой ирæттæ, ирæттæй ацыд эпос æндæр адæмтæм.
Хæццæ дуг йæ бон калы, абон фадат ис бирæтæн – цы дæ фæнды, уый дзур, дæ къух куыд амоны, афтæ фысс, раст дæ æви зылын, уымæй дæ фæрсæг нæй æмæ уыцы митæ та сты сыхæгты кæрæдзийыл ардауыны хотых.
Нартæ цæргæцæрæнбонты Кавказы адæмтæн уыдысты хæлардзинады хидтæ аразæг, кæрæдзийыл бæттæг æмæ абоны бон уыцы хидты могортæ лыг цæуынц кæйдæрты аххосæй, Кавказы бинонты хсæн та ногæй тыд цæуы хæрамдзинад, фыдæхдзинад.
Æппæт ацы ахсджиаг фарстытыл лæгау-лæджы ныхас загъта нæ куырыхон ирон лæг, йæ адæмы сæрхъызой, Ирвæдæны хосдзау Цыбырты Людвиг йæ чиныг «Осетинская Нартиада»-йы.
Развæлгъау æй зæгъæм; у рæстæджы домæнтæн аккаг дзуапп чи дæтты, ахæм æнæмæнгхъæуæг чиныг. Бирæ ахсджиаг фарстытæ рахаста рæгъмæ Цыбыры фырт. Фæлгъауы сæ зонады къæбицы æвæрæнтыл æнцойгæнгæйæ, дунейы разагътайы ахуыргæндты куыстыты иртасгæйæ æмæ кæддæриддæр аразы раст æмæ бындурон хатдзæгтæ.
Чиныг сæйраджы дæр конд у дыууæ егъау хайæ. Алы хай йæхæдæг дихтæ у хицæн сæртыл. Фыццаг хайы кæсæм ахæм сæртæ: Уæрхæг æмæ йæ фырттæ; Уырызмæг æмæ Сатана; Нарты Сослан; Нарты Батрадз; Къаннæг циклтæ; Нарты ареалон бастдзинæдтæ. Эпосы историон уидæгтæ æмæ ареалон бастдзинæдтæ.
Дыккаг хай та конд у ахæм сæртæй: Нарты эпосы архаизм; Цас ахуыргонд æрцыд Нартиадæ; Иу хатт ма эпосы райдиан аппы тыххæй.
Чиныджы автор цы ахсджиаг фарстытæ рахаста рæгъмæ, уыдоныл иу уацы дзурын зын у, фæлæ сыл цыбыртæй æнæ зæгъгæ дæр нæй.
Автор эпосы сæйраг циклтыл дзургæйæ, æмбæлон аргъ кæны Нарты равзæрдæн, Уæрхæг æмæ йæ фырттæн, фаззæтты фæзынады мифологийæн, Æхсæртæггаты мыггаг, стæй уæд Дзерассæйы æрбакъахдзæф Нарты æхсæнадмæ.
Уырызмæг æмæ Сатанайыл дзургæйæ, æвзары сæ мифологон райдиан, куыд систы лæг æмæ ус, ареалон бастдзинæдтæ, Нарты ахаст сæ хистæртæм. Нарты Сосланыл дзургæйæ, уый сарæзта ацы фæлгондзæн дардыл абарстытæ æндæр эпосты Сосланы ролы чи хъазы, уыцы фæлгæндзтимæ.
Стыр ныхас æрцыд йæ куысты Батрадзыл, абарста йæ дунейы эпосты фæлгæндзтимæ, аккаг хъуыдытæ æрцыд загъд, Батрадзы бынат ирон Нарты эпосы цахæм у, уыдæттыл.
Къаннæг циклтыл дзургæйæ автор фылдæр йæ тыхтæ радта Сырдон æмæ Ацæмæзмæ. Цы загъта, уыдæттæ сты иттæг раст, зæрдæмæдзæугæ, фæлæ нын ныр афон у, цæмæй Сырдон хаст æрцæуа сæйраг циклтæм, уымæн æмæ йын егъау æмæ дардыл архайд ис эпосы йæ райгуырдæй йæ амæлæты уонг.
Фæрсаг циклтыл, Ацæмæзæй райдайгæйæ, нымайын хъæуы Сæууайы, Мæргъуыдзы, Тотрадзы, Арæхдзауы, Сбалцы, Айсанайы.
Чиныджы 6 сæры бирæ ахсджиаг фарстытæ æвзары эпосæй Цыбыры фырт. Уыдон та сты; Нарты эпосы бастдзинæдтæ æндæр адæмты эпостимæ, легендæтæ Скифтæ æмæ нарты тыххæй, нарты æхсæнад æртæ хайыл дихдзинад, сæры кæхц исын, нарты Уацамонгæ, мæрдты бæсты цардуаг, æрдхорддзинад, бæхы бынат нартæм, нарты ахаст сагтæм, уæйгуыты фæлгæндзтæ нартæм, музыкæ, кафт æмæ нартæ æмæ бирæ æнд. фарстытæ.
Æппæт фарстыты тыххæй зæгъын хъæуы: Цыбырты Людвиг бавдæлд æмæ æрдзырдта Ирмæ Нартæй сæ равзæрдæй сæ фесæфтмæ цы ис, æппæт уыдæттыл. Уый та дзурæг у иу стыр хъуыддагыл: Нарты эпосæн йæхи чи хицау кæны, уыдон хъуамæ зоной, нартæ ирон адæммæ кæй сты æххæстæй, сæ равзæрдæй сæ фесæфты уонг. Ирон нартæ туг æмæ стæгæй баст кæй сты сæ кæрæдзийыл, сæ цард ивгæ куыд цæуы фæлтæрæй-фæлтæрмæ, фыдæй-фыртмæ. Ирон нартæ бирæ æмæ дардыл кæй сты, уый æргомæй зыны сæ дихдзинады, дих та цæуынц æртæ мыггагыл, æртæ æхсæнадыл Æхсæртæггатæ, Борæтæ æмæ Алæгатæ.
Ацы дихдзинадæн стыр нысаниуæг ис, ууыл æмбæлон хъуыдытæ загъта автор, Абайты Уасо æмæ Ж.Дюмезилы хъуыдытыл æнцойгæнгæйæ. Нæ абоны тырысайæн æртæ хуызы кæй ис, уый дæр æнгом баст у Нарты æхсæнадон дихдзинадыл.
Автор рæгъмæ цы фарстытæ рахаста нартæй, уыдон сты тынг ахсджиаг, уыдоны сеппæты дæр зыны иу стыр рахæцæн: нартæ сты рагон, сæ фæзынд, сæ райрæзт æмæ сын сæ апп та агурын хъæуы ирон нарты.
Пофессор Цыбыры фырт нырма йæ тыхтæ радта иу хъуыддагмæ кæм фæзындысты нартæ фыццаг æмæ кæцæй рацæугæ сты. Хъуыдытæ алыгъуызæттæ сты: иутæ йын йæ равзæрд бæттынц скифтæ-алантимæ, аннæтæ æнæхъæн Кавказимæ, сæхирдæм æй ивазынц, Абхаз-адыгейæгтæ, стæй уæд Хъæрæсе-балхъайрæгтæ, зæххыл нал хæцынц мæхъæлæттæ.
Æгъуыстаджы чиныгæн автор кæронбæттæны уæлæмхасæн æрмæг кæй хоны, уый уæлæмхасæн нæу, фæлæ чиныгæн, куыстæн у йæ сæйраг рахæцæн.
Нырма уал зæгъæм уый, æмæ Цыбыры фырт йæ тыхтæ радта Ир-Кавказы ахуыргæндтæм, алантыл уæхскуæзæй чи фæкуыста, уыцы ахуыргæндтæм.
Уæлæмхас æрмæджы Цыбырты Людвиг, уым та цыбыртæй дзуры, дунейы ахуыргæндтæй нарты эпосыл чи фæкуыста æмæ йæ ирæтты чи хоны, уыдоныл.
Нартæ Иры фыдæлтæ сты, уый бынтон æргом æмæ фидарæй загътой ахæм ахуыргæндтæ; Е.Марков: «Нарты являются героическими предками осетинского горца». Ж.Дюмезиль: «Родились (Нарты Г.П.) в Осетии… и были восприняты соседними народами». «… в своей основе Нартский эпос-Осетинский…». К.Лит-тлгон: Л.Малкор; «…центором их распростронения (Нартов Г.П.) является, несомненно, Осетия», У.Б.Далгат; «Нарты это дыхание бескрайных степей Скифии и Алании», В.А.Кузнецов «Осетины получили свой эпос из рук Алан, а «этнические Нарты» фольклорный псевдоним алан»;
Ф.Тордарсон «Нартские сказания преимущественно Иранского происхождения и глубоко коренятся в Скифской древности». Ю.Либединский «Нартский эпос следует рассматривать как своеобразный свод нравственных правил древних осетин, как энциклопедию их воззрений на природу и общество» æмæ æндæртæ.
Профессор Цыбыры фырт раст у, къæвда боны фæстæ зокъотæ куыд сгæпп кæнынц, афтæ хæлæфгæнгæ фæзындысты нартæ кæмæ ис, уыцы ахуыргæндтæ æмæ йæ сæхирдæм ивазынц.
Цы у, уый та сын комкоммæ зæгъы Ю.С.Гаглойты «… родовое имя Нартов, сама идея Нартов и основными персонажи, в которых она воплащена, рождены в Осетии и отсюда заимствованы соседними народами».
Профессор Цыбырты Людвиг Хæлæфгæнджытæм бакаст æмæ дисгæнгæйæ зæгъы; «На каком основании мы, ученые мужи, принимаем великие заслуги древнего народа, того народа, у которого сохранились и сюжеты, и циклы, и персонажи в наиболее полном и завершенном виде? На этот вопрос никто из оппонентов даже не питается ответить».
Абхазы Нартиадайы бындурæвæр-джытæй иу А.Аншба, сæ адæмæн дæр æмæ махæн дæр фидарæй уырнын кæны, Абхазы нартæ кæй сты иннæ нациты нарты сæргълæууæг, сæ барæг, аннæты та нымайы нартæн æгъдæнцойыл хæцджытыл.
Ирæттæ ахæм къæйныхдзинад сæхимæ нæ исынц æмæ йын Цыбыры фырт дæр дзуапп радта французаг ахуыргонд Ж.Дюмезилы ныхæстæй; «Именно у осетин и безсомнения, частично уже у их далеких предков сформировалось ядро эпопеи, ее главные персонажи. Я знаю, что, публикуя это суждение, я огорчу моих черкесских и абхазских друзей, но истина дороже; в своей основе нартский эпос осетинский».
Æмæ ма ноджы: «Нартский эпос, ядро которого, несомненно, сложилось у предков осетин, был воспринят большей частью их кавказских соседей и даже соседями их соседей».
Чи сты уыцы сыхæгтæ, уыдоны дæр нымайы Ж.Дюмезиль; Абхаз, Черкестæ, Балхъар, Цæцæн, Мæхъæл, Хъæрæсе. Зæгъы уый дæр: «У этих разных народов Нарты зажили иной жизнью».
Дзырд дæр ыл нæй, нæ къухмæ кæй райстам, уыцы чиныг у, дуг, рæстæгæн дзуапп чи дæтты, ахæм.
Ирыл та ног хорздзинад æрцыд: Цыбырты Людвиг чиныг «Осетинская Нартиадæ»-йы фарсмæ æрæвæрдтам профессор Гаглойты Юрийы чиныг «Нарты и Аланы».
Ацы дыууæ чиныджы æфсондзы ивтыгъд галтау Нарты уæз ласдзысты кæй у, уый кæртмæ. Нартыл бирæ куыстытæ æрцыд фыст æмæ уыдон куы зонат, уæд мæнг хатцæгтæм æрцæуæн нæй.
Уæлдæр ма йæ загътон: Нарты эпос, цалынмæ Цæдис нæ фехæлд, уæдмæ уыдис Кавказы нациты хсæн хъæрмуддзинад тауæг. Ныр нын арт æмæ фæнык нал ис, Нартæй сарæзтам, хæцаг фыр, цæваг гал, кæрæдзимæ нал хъусæм, кæрæдзийæ нал æфсæрмы кæнæм.
Ныххæцыдыстæм фыдæхдзинадмæ здæхæг фæндæгтыл æмæ уый хорзмæ не ркæндзæн нæ кæстæрты, сомбоны тыххæй кæуыл фыдæбон кæнæм, уыдоны.
Дзурæм, уæд хуызæн. Сæ уæзгæ ныхас загътой Цыбырты Людвиг æмæ Гаглойты Юри сæ чингуыты.
Плиты Гацыр профессор
Къостайы номыл
премийы лауреат, ХИПУ ирон
литературæйы
кафедрæйы сæргълæууæг
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.