Рæстæг æнæрынцойæ згъоры размæ, цы цаутæ, хабæрттæ æрцыдысты, уыдоны историйы æвджид кæнгæйæ. Историйæн та раздæхæн нал вæййы æмæ семæ мах фæзонгæ кæнæм музейы экспонатты, аивадон уацмысты, ахуыргæнæн чингуыты æмæ æндæр ахæмты руаджы. Историйыл дзурæг æвдисæндартæ æфснайын æмæ сæ адæмы хæрзиуæгæн пайда кæныны хъуыддаджы стыр нысаниуæг ис архивтæн.
Нæ республикæйы, ныртæккæ архивон хъуыддæгтæ сты РХИ-йы сæйраг архивон управленийы бæрн.
Ацы уагдон цахæм фæндагыл рацыд, йæ разы цы хæстæ лæууы, куыд сын æнтысы сæ сæххæст кæнын, уый тыххæй нын йæ хъуыдытæ дзуры РХИ -йы Сæйраг архивон управленийы хистæр Лохты Амурхан.
Ивгъуыд æнусы райдианы советон хицауады æрфидар æмæ уый фæстæ та Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзты фæстæ нæ адæмы царды бирæ ивындзинæдтæ цыдис. Арæзт цыдысты паддзахадон органтæ æмæ æндæр структурæтæ. 1926 азы 24 июны та Хуссар Ирыстоны Централон æххæстгæнæг комитеты президиумы рабадты рахастой уынаффæ, цæмæй Рухсады адæмон къамисариаты организаци æрцæуа архив. Афтæмæй уыцы аз арæзт æрцыд, æмæ йæ ном та хуынд “Хуссар Ирыстоны сæйраг архив”. Йæ сырæзтæй 1939 азмæ йæ кусджытæ бæрцæй уыдысты æртæ адæймаджы, кæцытæй иу дæр нæ уыдис зонадон кусæг. Райдианы уыдонæн сæ куыст фæуд кодта областы уагдæттæ æмæ организацитæй документалон æрмæджытæ æмбырд кæныныл. Уыимæ, куыст цыд сындæггай, нæ йын уыд системон æмæ планон характер. Афтæ ма сын нæ уыд æмбæлон бынат дæр. Рухсад æмæ архивæн сæ куыстытæ æндæр æмæ æндæр хуызæттæ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ архивмæ æмбæлон хъусдард нæ уыд. Уый хынцгæйæ, 1931 азы райст æрцыд уынаффæ, цæмæй сæйраг архив лæвæрд æрцыдаид Бæстæзонæн зонад-иртасæн институтмæ. Фæивтой йын йæ ном дæр æмæ хуынд Бæстæзонæн зонад-иртасæн институты цур областон архив. Институты сконды уæвгæйæ, архивæн йæ куыст зынгæ фæактивондæр, фæлæ уый фаг нæ уыд. Уавæр фæхуыздæр кæныны тыххæй 1936 азы сентябры Хуссар Ирыстоны æххæстгæнæг комитет райста уынаффæ, цæмæй областон архив рахицæн уа Бæстæзонæн зонад-иртасæн институтæй æмæ Хуссар Ирытоны архивон управленийы хуызы раконд æрцæуа комкоммæ Централон æххæсттгæнæн комитеты дæлбармæ. Афтæмæй рауæрæхдæр сты йæ бартæ, функцитæ æмæ хæстæ. Ацы уынаффæйы хæдфæстæ райст æрцыд ног уынаффæ, кæцымæ гæсгæ арæзт æрцыдысты паддзахадон районон архивтæ дæр. Азæй-азмæ областы архивон уагдæттæн сæ куысты бæрæг-гæнæнтæ кодтой хуыздæрæй хуыздæр. Канд сæ документалон æрмæджыты бæрц нæ рæзт, фæлæ ма рæзт бæрæгуатон куысты гуырахст дæр – лæвæрд цыдысты фылдæрæй-фылдæр бæлвырдгæнæнтæ. Цæвиттон, 1951-1960 азмæ, ома дæс азы дæргъы, областон паддзахадон архив йæхимæ æфснайынмæ райста, уый размæ 25 азы размæ цас райста, уыйбæрц æрмæджытæ æмæ фонды бæрц схызт 220 онг. Фæлæ кæд куыст фылдæр кодта, уæддæр куысты уавæртæ нæ хуыздæр кодтой. Архивæн бæрцæй уыд æртæ хатæны, уыдонæй дæр æрмæст иуы æфснайд цыдысты документтæ, хъахъхъæд нæ цыдис температурон режим. Ноджы мæгуыраудæр уавæрты куыстой районон паддзахадон архивтæ.
Ивгъуыд æнусы æмбисты фарст карзæй слæууыд, областы архивон хъуыддаг цæхгæр фæхуыздæр кæныны тыххæй ахадæн мадзæлттæ райсын. Боны фæткы æвæрд æрцыд архивæн ног бæстыхай саразын, æмæ уый бантыст 1964 азы. Уæдмæ облæххæсткомы мидхъуыддæгты управленийы архивон хайад рацарæзт æрцыд Хуссар Ирыстоны облæххæсткомы хайадмæ. Уый зынгæ фæахъаз архивон уагдæтты куыст фæхуыздæр кæнынæн. 1962 азæй областон паддзахадон архив райдыдта исын хицæн адæймæгтæй æрмæджытæ. Ахæм адæймæгтæ уыдысты культурæ, аивад æмæ литературæйы зынгæ архайджытæ, Советон Цæдисы сæрыл тохгæнджытæ, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты хъайтартæ æмæ æндæртæ.
Областон архивæн ног бæстыхай саразыны фæстæ æмбæлон уавæртæ арæзт æрцыдысты архивон кусджытæн сæ функцитæ æххæст кæнынæн. Зынгæ фæфылдæр сты сæ фондтæ æмæ 1966 азы райдианмæ систы 256. Уыцы аз областон архивы арæзт æрцыд сæрмагонд къорд, цæмæй уагдæттæ, организацитæ æмæ куыстуæтты архивон документтæ куыстгонд цыдаиккой зонадон-техникон æгъдауæй.
1972 азы марты архивон хайад ногæй рацарæзт æрцыд Хуссар Ирыстоны архивон управленимæ. Пайда цыдис документтæй пайдакæныны ног æмæ ног формæтæй. Пайда сæ кодтой разамынады органтæ, цымыдисгæнæг уагдæттæ, афтæ дзыллон информацийы фæрæзтæ дæр, организаци цыдысты документты равдыстытæ, экскурситæ, фембæлдтытæ æмæ æндæр ахæмтæ. Стыр хъусдард здæхт цыдис зонадон куыстытæ æххæст кæнынмæ. Стыр хъусдард здæхт цыдис архивон æрмæджытæ мыхуыр кæнынмæ дæр æмæ уыдонимæ уæрæх дзыллæты зонгæ кæнынмæ. 1961 азы мыхуыры рацыд “История Южной Осе-тии в документах и материалах за 1864 – 1900 годы”. Архивы кусджытæ стыр куыст бакодтой партийы обкомы партархивы æмæ зонад-иртасæн институты кусджытимæ ног æмбырдгæндтæ рауадзыныл. Афтæмæй, зонадон æрзылдмæ баконд æрцыдысты бирæ ахсджиаг документтæ. Цæвиттон, мыхуыр æрцыдысты æмбырдгонд “Развитие народного хозяйства и культуры Юго-Осетии”-йы 6 томы, афтæ ма зонад-иртасæн институтимæ рауагъд æрцыд чиныг “Борцы революционного движения в Южной Осетии”.
80-æм азты кæрон архивы кусджытæ æрæвнæлдтой Цхинвалы историйы фæдыл æмбырдгонд рауадзынмæ. Планы уыдысты бирæ æндæр мадзæлттæ дæр, фæлæ уыдон сæххæст кæныны фадат нæ уыд, Хуссар Ирыстоны цы трагикон цаутæ райдыдтой, уый фæстиуæгæн. 1991 азы областон паддзахадон архивæй арæзт æрцыд РХИ-йы Паддзахадон архив. Уымæн йе скондмæ бацыдис РХИ-йы партархив дæр. Хæстон уавæрты куысты уавæртæ зынгæ февзæрдæр сты. Ленингоры паддзахадон архив ахауд Гуырдзыстонмæ. Арæх электроэнерги æмæ газ кæй нæ уыдис, уымæ гæсгæ хæлд цыдис температурон режим æмæ уый æвзæрырдæм æндæвта архивон документтæ æфснайыныл. Бирæ организацитæ æмæ куыстуæттæ кæй нал уæвыдысты, кæй ныппырх сты, уымæ гæсгæ фесæфтысты сæ архивон æрмæджытæ дæр. 1991 азы зæххæнкъуысты фæстиуæгæн ныппырх Дзауы райæххæсткомы бæстыхай, цыран уыдис районон архив. Афтæмæй фесæфтысты бирæ документтæ. Уыцы рæстæджы архивтæ, сæйраджыдæр, куыстой æмбæстæгты куырдиæттæ æххæст кæныныл.
2005 азы архивон управлени рацарæзт æрцыд РХИ-йы Сæйраг архивон управленимæ. Республикæйы архивон уагдæтты куыстмæ стыр хъусдард здæхт цæуы паддзахады æрдыгæй. 2010 азы капиталон цалцæг æрцыд архивон управленийы бæстыхай. Арæзт æрцыд ног артгæнæн, раивтой хъæрмадон коммуникацитæ, капиталон цалцæг æрцыдысты документты æфснайæндæттæ, кусджыты кабинеттæ, кусы вентиляци, æвæрд дзы æрцыдысты ног стеллажтæ.
Централон паддзахадон архивы ныртæккæ æфснайд сты 1788 фонды, кæцыты нымадæуы 287 497 иуæджы. Дзауы районы архивы 84 фонды 11888 иуæджы æмæ Ленингоры районы архивы та – 11294 иуæджы. РХИ-йы архивон фонд баххæст цæуы æдзухон æфснайды документтæй, афтæ ма хицæн адæймæгты фæдыл хъуыддаджы гæххæттытæй.
Республикæйы архивон управлени йæ сæйрагдæр хæстыл нымайы паддзахадон архивты æхсæнадон нысаниуæг бæрзонддæр кæнын, документтæ æмæ æрмæджытæй эффективонæй пайда кæнынмæ здæхт чи у, ахæм зонадон информацион архайд хуыздæр кæнын. Сæ архайды архивон кусджытæн стыр æххуыс кæнынц сæ уæрæсейаг коллегæтæ. Уый уæлдай тынгдæр æнкъардæуы 2008 азы августы хæстæй фæстæмæ. Финансон æххуысæй дарддæр ма уыдонæн цæуы методикон æххуыс, лæвæрд сын æрцыдысты хъæуæг документтæ, сæ куыст организаци кæныны тыххæй, афтæ ма снысан кодтой æмгуыстады тыххæй иумиаг архайдтыты плæнттæ. Уыцы æмгуыстады бындур ссис Уæрæсейы Федерацийы Федералон архивон агентад æмæ РХИ-йы Сæйраг архивон управленийы æхсæн æмгуыстады тыххæй меморандум, кæцыйыл сæ къухтæ æрфыстæуыд 2009 азы 10 декабры. Уæдæй фæстæмæ республикæйы архивон кусджытæ хайад истой сæ уæрæсейаг коллегæтимæ къорд ахсджиаг мадзæлтты, кæцытæ ахъаз кодтой сæ куысты æмвæзад бæрзонддæр кæныныл. Хуссарирыстойнаг архивисттæ æдзухон æххуыс æнкъарынц сæ цæгатирыстойнаг коллегæты æрдыгæй дæр. Уыдон сæ фæхонынц алыгъуызон семинартæм, афтæ ма квалификаци бæрзонддæргæнæн курсытæм, фæлæ хъыгагæн, ахæм æмархайд фæкъуылымпы коронавирусы пандемийы аххосæй.
Архивон кусджыты куысты нырма ис проблемæтæ дæр, кæцыты хъæуы аиуварс кæнын. Цæвиттон, архивы æфснайæндæттæ сты йедзаг, архивон æрмæджытæ ис ныккæнды дæр, æмæ дзы кæд вентиляцион системæ æвæрд ис, уæддæр дзы æнкъардæуы умæлад.
“Архивы раз цы фыццаградон хæстæ лæууынц, уыдонæй сæ иу у информацион технологитæ ныббиноныг кæнын, æнæ уыдон ныры дуджы дзурæн дæр нæй архивон службæты архайдыл. Нырыккон архивты алы ран дæр куыст цæуы документты оцифровкæ кæныны фæдыл, ома сæ гæххæттытæй компьютертæм раххæссыныл. Ахсджиаг у, зонæнты электронон базæ саразыны фарст аскъуыддзаг кæнын. Бирæ документтæй пайда цæуы тынг арæх æмæ мæгуырау уавæрмæ æрцæуынц. Æмæ зонæнты электронон базæ арæзт куы æрцæуид, уæд фæхуыздæр уаид æмбæстæгтæн лæггад кæныны гъæд дæр. Хъæуы серверон ифтонггæрзтæ самал кæнын æмæ сæвæрын, цæмæй архивон æрмæджытæн фесæфынæй тас ма уа”, – банысан кодта паддзахадон бюджетон управлени “Паддзахадон централон архив”-ы директор Уалыты Валентинæ дæр.
БЕСТАУТЫ Валя
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.