Арв – уæлейæ, зæхх – бынæй. Се ‘хсæн арвы хин æмæ зæххы кæлæнæй – йедзаг. Æмæ дæ уыцы фыдтæ хатт афтæ тынг баййардзысты – дæ цæстытæ æмæ дæ хъустæ ныхгæн, дæ дзыхыл сæвæр цъутта, уæддæр дæ бар – æнæбары хъуамæ сдзурын кæной. Æмбисонд раст зæгъы: «Исчи дыл куы бату кæна æмæ дæ дзурæнтæ куы ныххуыйай, уæд адæм ахъуыды кæндзысты – дæуыл дзых нæй». Ирон лæг фидисмæ æмхиц у. Хъазгæйæ дыл æй уæддæр мачи бапъæртт кæна, уый мæ тынг нæ уырны.
Фæлæ газет «Республикæ»-йы (№ 36-38, май 2017) нæ хуыздæртæй иу, – Бестауты Гиуæргийы, – «Алгъуызы кадæджы» тæлмац æмæ кадæджы авторы тыххæй мæ хъуыдыты охыл куы федтон нæ зындгонд историктæй Гаглойты Юрийы уац «Об одном переводе «Алгузиани» или как создаются исторические мифы и фальшивки» (Зæрдыл лæууын кæны Абайты Васойы æцæг зонадон уац “Миф и история в поэме Руставели “VEPXISTQAOSANI” (Избранные труды. Т. 1. – Владикавказ, 1990. – 501 – 508 ф. – Хъ. М.), уæд мæ хъуыдыйы февзæрд: Республикæ куы расидтыстæм, уæдæй фæстæмæ нæ адæм Ирыстоны æцæг истори ныффыссыны тыххæй æрвылбон цы чиныгмæ бæллынц, уый, æвæццæгæн, бæстонгонд æрцыд; ныр нæ ахуыргæндты цъиуæй-бæдулæй равдæлд нæ нывæфтыд литературæйы ахсджиаг фарстытæм суанг аив тæлмац кæныны охыл дæр, æмæ нын кæд æмгуырæй исты саразын бантысид.
Фæлæ уац куы бакастæн, уæд мын фыццаг æхсызгон нæ уыдис. Стæй бахудæнбыл дæн – йæ автор профессионалон литератор нæу, уый уацыл бæлвырд-бæрæгæй зыны, стæй дæр удæгас адæймаг рæдиаг у æмæ йын йæ хаццæгтæ ауагътон мæ хъусы иувæрсты, зæгъын, йæ пырх акалдта æмæ ууыл фæцис. Дымгæ дымы, нау йæ цыды хай кæны.
Фæлæ дæ хъуыддаг нæй. Æппæтзонæг критик йæ уацимæ ногæй куы февзæрид «Хурзæрин»-ы (27, 29 июль, 2017) дæр йæ зондзонæн хатдзæгтимæ. Хорз у, гуырдзиаг æвзагыл нæм нал цæуы газет, æндæра уым дæр равдыстаид, гъе, кæй нын хъары йæ уыцы зонынындзинæдтæ нæ фыдбоны сыхæгты культурæ æмæ æвзагæй. Афтæмæй бар – æнæбары мæ зæрдыл æрлæууыдысты уыцы авторы уацтæ дзæнæттаг историк, историон зонæдты доктор, нæ адæмы тырыса æмæ нын герб рæстæджы æртхутæджы бынæй цы зындгонд ахуыргонд сласта, раздæры Гуырдзыстоны зонæдты Академийы уæнг – уацхæссæг, хайады сæргълæууæг чи уыд, уыцы Тогойты (Тогошвили) Михаил, историон зонæдты доктор, профессор, УÆЗА-йы академик, Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, нæ Республикæйы фыццаг президент Цыбырты Людвиг (æниу та ацы уацы дæр батахтысты, Бестауы тæлмацæн рецензенттæ кæй уыдысты, уый тыххæй чиныджы редактор Цхуырбаты Мериимæ, уымæн æмæ, «все они, в большей или меньшей степени, хорошо владели обоими языками», афтæмæй тæлмацы «рæдыдыл» сæ цæст не ‘рхæцыд, ома, уый охыл) журналист, Къостайы номыл премийы лауреат Харебаты Батрадз æмæ æндæртæм дæр зæронд «тæригъæдты» тыххæй загъдкъахæн азымтæ куыд хаста адæмы цæсты сæ бафтауыны охыл. Уырыссаг æмбисонд мæнгæй нæ зæгъы: «Век живи, век учись». Царды зынгæ бынат бацахсыныл дæр алыгъуызон тохтæ кæй фæцæуынц, хаттæй-хатт дзы цъыфкалæнтæ дæр кæй вæййы, уый мæ хъуыды хуымæтæг мæлгæ уды тыххæй куыд хъуамæ ахстаид.
Хуыцауы хорз у, нæ зындгонд историк-археолог историон зонæдты доктор, Тъехты Баграт Тыли æмæ Къолхидæйы культурæ фыццаг иу кæй хуыдта, уый йæ хъустыл кæй не ‘рцыд, æндæра сын фæстагмæ сæ ратæдзæн кæй ссардта Хъобаны культурæимæ сæ кæй сбаста, уый йын ницыуал баххуыс кæнид, рынчын лæджы куыйты хæринаг бакодтаид. Тобæ, тобæ…
Фæлæ æркæсæм, цы уацы кой йын скодтам, уымæ.
Критик тынг хорз зоны, уырыссаг æвзаджы «хъ» зæл кæй нæй, уый охыл сæм нæй ахæм дамгъæ дæр, уымæ гæсгæ мæ мыггаг уырыссагау фыссын Казиты, фæлæ цыдæр æмбæхст æхцондзинад исы, цæмæй мæ уырыссаг æвзагыл дæр хона «М. Р. Хъазиты», уымæй. Никуы дæр мæ номимæ ахуырадон къæпхæн кæнæ куысты бынæттæ фæнысан кæнын, сæ мыхуыр кæнынæй мыхуыры фæрæзтæ цы «фæисынц æхцондзинад», æндæр. Цы уацы кой мын кæны (Сослан Цæразон. Алгъуызы кадæг. – Цхинвал, 2016.), уым дæр ис æрмæст мæ мыггаг æмæ мæ ном, фæлæ йæм уый дыкъæдзгуыты уæддæр бафтыдта: «сопредседатель «Союза писателей Ирыстона», ома, æз уын бар куынæ радтон, уæд сымах чи стут æмæ баиу уат иу цæдисы, Ирыстоны фысджытæ? Æвæццæгæн ын нæ фыдæлты чиныг æнæ мæ къухфыст кæй радтон, æппæты фыццаг ын йæ зæрдæ уый ацæхæраджынтæ кодта: «Когда М. Р. Хъазиты преподнес мне свою книгу, правда, без обычной в таких случаях дарственной надписи…» Æмæ мын бирæ адæм сты æвдисæн, мæ чингуыты тиражтæ адæмæн зонгæйæ-æнæзон-гæйæ лæвар кæй фæкæнын, фæлæ, куыд уынгæджы фæдæн, искæй чиныг ын мæ къухфыстимæ куыд лæвар кодтаин?
Фæлæ йæ уацы дарддæр диссæгтæ дзуры: «…я с интересом ознакомился с ней и вновь просмотрел перевод Г. Бестауты поэмы «Алгузиани» на осетинский язык. Элементарное сравнение соответствующих мест оригинала поэмы и его осетинского перевода наглядно показало, что вывод составителя о том, что автором поэмы «Алгузиана» является Сослан Царазон, основан на грубейшей фактологической ошибке».
Æмæ нын критик йæ «грубейший фактологический ошибкайы» тыххæй хæссы диссаджы цæвиттон: «Эта ошибка заключается в том, что в оригинале поэмы, изданном М. Джанашвили в 1897 г., и его русском переводе, с одной стороны, и осетинском переводе Г. Бестауты, с другой (Ау, Гиуæрги 1932-æм азы куы райгуырд, уæд ын уыцы дуджы дæр тæлмац уыдис?! – Хъ. М.), слова, говорящие об авторстве поэмы противоречат друг другу. В оригинале поэмы эта фраза звучит следующим образом: «Это написал первородный сын его (Багатара), (æрхæцæн нысан нывæрæг критик йæхæдæг у – Хъ. М.) Сослан же обманул (ацдуна) других сказителей (мткмелни)», у Джанашвили – «сказывателей. В осетинском переводе Г. Бес-тауты, на который опирается составитель, эта же фраза звучит совершенно по другому: «Афтæ сæ Сослан фæфыста – сахъ Бæгъатыры бындар» (Это все написал Сослан – потомок славного Багатара). Не надо быть большим специалистом по грузинскому языку, чтобы легко понять, что осетинский перевод рассматриваемой фразы в корне противоречит его грузинскому оригиналу. Другими словами, называя вещи своими именами, иначе, как фальшивкой, данный перевод назвать трудно, независимо от того, сделано это сознательно или по какому-то странному неведению…» Æмæ дарддæр кæны карздæр: «…идея об авторстве Сослана Царазона в создании «Алгузиани» принадлежит не переводчику поэмы на осетинский, а лично М. Р. Хъазиты, которое он почему-то нигде не оговорил.
Тем самым М. Р. Хъазиты не только воспринял ошибочный перевод Г. Бестауты, равноценный явной фальсификации, но и пошел дальше, совершенно произвольно объявив автором поэмы Сослана Царазона».
Авторæй йæ кар, стæй ирон хæстæгдзинады аргъуц, – «Ирæттæ иууылдæр хæстæджытæ сты» (Æмб.), – куыднæ кæнын, фæлæ алы хъуыддагæн дæр йæхи дæсны хъæуы, йæхи.
Мæ зæрдыл мын æрлæууын кодта, кæддæр мæм сыкъадзæфæй куыд «хыл» кодта мæ дзæнæтыбадинаг хæлар Гуыцмæзты Алеш. Ныууадз, дам, ацы «Алмасы æнкъард таурæгъ дæр мын уый радзырдта», «Хати мын æй ныффыссын кодта»-тæ! Артисттæ, дам, мемæ фæхыл кæнынц, уыйау, зæгъгæ, махæн дæр цæттæ уацмыстæ исчи куы дзурид, уæд, ома, сæ ныффыссынмæ мах дæр сарæхсиккам. Уыдонæн, дам, сæ хъуыдыйы кæрон дæр нæй, уый æрмæстдæр аивадон амал кæй у, цæмæй уацмысы архайд чиныгкæсæджы тынгдæр уырна.
Критик цы дзырдбастыл ныззезелæг, уый кой нæм нырма уыдзæнис, фæлæ уый дæлæмæ дæр, уæлæмæ дæр, у уацмысы аивадон амал, цæмæй чиныгкæсæджы авторы рæстдзинад уырна тынгдæр. Ма йын дызæрдыг кæна йæ ныхасыл.
«Yepxistqaosani»-йы «Райдайæн»-ы та афтæ загъдæуы: «Ацы хорз таурæгъ – хуры къæртт – Персæй рафтыди Гуырдзымæ…» (Цхинвал, 1975. – 8 ф.) (Уый дæр ирон æвзагмæ, гуырдзиагау хорз чи нæ зыдта, мæгуыр, уыцы Бестауты Гиуæргийы ивд), – фæлæ Абайты Васо Персмæ нæ фæцыд уыцы аивадон амалы тыххæй æмæ йын йæ оригинал уым нæ агуырдта. Ныггуыбыр кодта æмæ кадæджы бындуртæ скъахта истори æмæ «Нарты кадджытæ»-йы (Абаев В. И. Избранные труды. Т. 1. – Владикавказ, 1990. – 501 – 508 ф.). Ахæм тыхбыны куыст зонадон кусæгæн йæ комкоммæ хæс кæй у, уый мæ дзуринаг нæу, мæ размæ йыл æнæнымæц æцæг ахуыргæндтæ сæмбæлдысты, кæд нæ йæ нысаниуæг арæх айрох вæййы, уæддæр. Аивадон уацмыс æмæ историон уацмыс сæ кæрæдзийæ аивады кусæг æмæ историкау аивадон кæлæнтæй хицæн кæнынц, дзырдаивады дæнтытæ тынгдæр аивадон фæзилæн-тæй ссарынц адæмы зæрдæ, фæлæ уый дæр загъта Васо æмæ йæ ноджыдæр иухатт æрлæууын кæнæм нæ зæрдыл, цæмæй нæ ма рох кæна: «…хорошо известно, что поэтам удается нередко гораздо глубже и совершеннее проникнуть в дух и характер изображаемой эпохи, чем самым добросовестным и кропотливым специалистам – историкам» (Нартовский эпос осетин. – Цхинвал, 1982. – 90 ф.).
Критик афтæ кæй зæгъы, ома, мемæ, «при следующей встрече с ним я изложил ему свои соображения по вопросу ошибочности осетинского перевода соответствующего места оригинала поэмы и ее авторе», уый та бынтон лопъо гæдыныхас у. Æндæр хъуыддаг у, куы мæ фарста, ома, нæ сыхæгты ахуыргæндтæ афтæ цæмæн дзурдзысты, цыма сæ Сослан æртæ хъуыддагæй фæсайдта.
Фæлæ уал бæрцæй иу цау, Гиуæрги нæ сыхæгты æвзаг куыд зыдта, уый тыххæй. Джусойты Нафи дзырдта: «Йе ‘мбæлттæй иу ракодта ахæм хабар: Георги Леонидзе, номдзыд гуырдзиаг поэт, сæ литературон фæсивæдæн иу æмбырды загъта: поэт суæвын уæ кæй фæнды, уый гуырдзиаг æвзаг хъуамæ зона, мæнæ ацы ирон лæппуйау» (ома, Гиуæргиау хорз – Хъ. М.) («Рæстдзинад», 2012. – 5 май).
Ныр та, кæд критик афтæ дзуры, ома, æз æнæбындурæй рахуыдтон «Алгъуызы кадæджы» автор Цæразон Сосланы, уæддæр, нæ зонын, цæмæн, фæлæ йæхæдæг йæхиуыл цæуы комдзог: «Н. Гамрекели (1885-æм азы уыцы Никъолоз Гамрекъели ныммыхуыр кодта фыццаг хатт кадæг – Хъ. М.) предположил, что поэма «написана самим вторым мужем царицы Тамары, Сосланом Давидом в то время, когда ему нужно было получить согласие на брак с царицей: этой поэмой он доказал ей свое вероисповедование, происхождение и свою образованность».
Фæлæ критик Гамрекелийыл дæр не ‘ууæнды. Никъолоз уыцы хъуыды æнæбындурæй кæй нæ загътаид, уый дæр æй цæмæн хъуамæ бауырна, ирон у, æмæ йæ уый куынæ зæгъа фыццаг хатт, уæд? Цыма «Алгъуызы кадæг» æмæ «ноджы ма иу чиныг æлдыгъгонд цæрмттыл фыст»-ыл Русишвили Григори (Цнобис пурцели, 1898. – 11 июнь) æмæ кадæг ныммыхуыргæнæг Никъолоз Гамрекъели нæ хæцыдысты се ‘рмтты, фæлæ – мах æмæ сын бæттæм нæхи хъуыдытæ. Афтæмæй газет «Хурзæрин»-ы фæрцы (2016-æм азы 8-æм сентябры) æз мæ хъуыды раджы загътон хъæрæй: «Кадæг XIX-æм æнусы нæ фыдбоны сыхæгты сауджын Иоанн Русишвили-«Къæрныхашвили» Нузалы аргъуанæй куы радавта (рахаста нæ, радавта), уæд йемæ уыдис «ноджы ма иу чиныг æлдыгъгонд цæрмттыл фыст, дыууæ рог топпы æмæ иу æхсаргард», – йæ фыды амæлæты фæстæ мысыд «Къæрныхашвилийы» фырт Григори, Мцхетайы стыр аргъуаны сауджын».
Æмæ цæвиттонæн уый дæр фаг у, фæлæ мæ иугæр уадзæг нæй, уæд мæ хъуыды кæронмæ зæгъон: нæ хъус æрдарæм дзырд «цæрмттыл» фыстмæ. Æмæ, чи зоны (фæлæ уый «чи зоны» у), уыцы дыккаг «æлдыгъгонд цæрмттыл фыст» чиныг «Yepxistqaosani» уыдис, уæд та? Фæлæ уый ном нæ сыхæгтæ æмбæхсынц. Æмæ, ацы цымыдисон кадæгæй цы хай зонæм, уый къуыхтæй рухс куы федта Н. Гамрекъелийы фæрцы 1885-æм азы, уæд ыл автор фыст нæ уыд. Фæлæ уацмыс æгæр æнцад «Yepxistqaosani»-йы ‘рдæм. Ноджы йын, кæд уыдон æвзагыл федта рухс, уæддæр ницы хуызы уыдис схонæн, уыдонæй искæй уды фæллой у, уый. «Алгъуызы кадæг»-æй зæгъын. Туг æмæ стæгæй сыгъдæг ирон разынд. Æмæ сын куы ницы уал хос уыдис, уæд æй ныббастой, удæгас чи нал уыдис, уыцы мæгуыры, Иуанейы ‘ргъомы. Ома, мард алцы дæр ныббыхсдзæнис. Уымæй ахуыргонддæр лæг, дам, нæм нæ уыдис æмæ, дам, æй æндæр, уæдæ, чи хъуамæ ныффыстаид.
Фæлæ уыцы лопъо гæды ныхас дæр, чиныджы райдианы цы уац ис, уымæ гæсгæ нæ бауырныдта ахуыргæндты. Йе стиль æмæ йæ дзырдуатмæ гæсгæ у, Иуане куы цард, уымæй бирæ раздæры фыст. Уæддæр – хæсгард – чъыллипп! Нæ фыдбоны сыхæгтæ нын æй Иуанейы фыст рахуыдтой, уæд æй нæхæдæг дæр зонгæзонын хъуамæ афтæ хонæм, уæдæ цы. Æндæр хуызы куы ахъуыды кæнæм нæхи пайдайæн, уæд быныхудинаг кæнæм.
Цæразон Сослан стыр поэт кæй уыд, ирон лæппутæн, литературон аивадыл кæм ахуыр кодтаиккой, ахæм сæрмагонд скъола кæй бакодта, æмæ сын стыр уацмыстæ фæлдисын кæй æнтыстис, уыцы хъуыддаг кæй нæ уырны, уый З. Чъичъинадзейы чиныг «История Осетии по грузинским источникам» уæддæр бакæсæд. Фæлæ та уым дæр нæ критик ссардзæнис æфсон, уыцы зонæнтæ, чи зоны, раст не сты, зæгъгæ. Чи зоны. Фæлæ æппынæдзух, сæ алы историк дæр дæс хатты йæхирдыгонау сæхи пайдайæн кæй фæрафысс-бафысс кодта, уыцы историйæ куы фæисы цæвиттонтæ, чингуытæй сæ куы уадзы, уæд ма Чъичъинадзейыл цы хъауджы не ‘ууæнды уæд? Бирæ хъуыддæгты ирæтты тынгхорзы кой кæй фæкодта, уый тыххæй?
Нæ критик ацы рæнхъыты авторы тыххæй, стæй æмткæй цы хылрасайæнтæ, æфхæрæнтæ, дзырдæппарæнтæ æмæ дæлгоммæ ныхæстæ кæны: «…вывод составителя о том, что автором поэмы «Алгузиана» является Сослан Царазон, основан на грубейшей фактологической ошибке»; «идея об авторстве Сослана Царазона в создании «Алгузиани» принадлежит не переводчику поэмы на осетинский, а лично, М. Р. Хъазиты, которое он почему-то нигде это не оговорил. Тем самым М. Р. Хъазиты не только воспринял ошибочный перевод Г. Бестауты, равноценный явной фальсификации, но и пошел еще дальше, совершенно произвольно объявив автором поэмы Сослана Царазона»; «здесь вполне закономерен вопрос о том, если у М. Р. Хъазиты действительно существовали какие-то проблемы со знанием грузинского языка, то, что мешало обратиться к русским переводам М. Джанашвили и к изданном Г. Баевым варианте, работы которых упоминаются в перечне использованной литературы в составленной им книге?»; фæлхатт кæнынæй не ‘фсæды: «Это писал первородный (Æз æй фæхицæн кодтон – Хъ. М.) сын его (Багатара). (Æрхæцæн нысан йæхи æвæрд у – Хъ. М.) Сослан же обманул других сказителей…», – уыдонæн цыма газеткæсджытæ сæ дæлгоммæ хъуыды æмбаргæ дæр нæ кæнынц, стæй сæ ницæмæн хъæуы, афтæ мæм кæсы. «Первородный»-йæ чи ис йæ хъуыдыйы, уый дæр нæ дзуры – йæ иумæйаг хатдзæгæн æй куы бахъыгдара. Уæддæр, Цæразон Сослан кæй фæсайдтаид иннæ кадæггæнджыты, æз Хæныкъаты Никъайы тæлмацимæ зонгæ кæй дæн, уыдон æй, Хуыцауы хорз, уырнынц. Фæлæ Сослан кæй æмæ сæ цæмæй фæсайдта, уыдон «нæ зоны». Афтæмæй, гуырдзыйы хæлд историйæ цы чингуытæ фембырд кодта, уыдоны дæр бæлвырдæй зыны, йæхи сын ирон паддзахы фырт кæй хуыдта. Стæй йæхи кадæджы та фæкæс æмæ «Библи»-йы Дауыты фыртæй агæпп ласта. Цыма уымæй рацыдысты. Уымæн æмæ йын Тамары ракурынæн уыцы хъуыддаг лæвæрдта хорз къух. Æмæ, йæхæдæг нæ зоныны æфсон кæмæй кæны, уымæй искæй азымы дарын цас аив у, уый та æххæстæй æз нæ хатын.
Никуы сæмбæлдтæн, критик йæхæдæг иу æвзагæй æндæр æвзагмæ цы аивадон чингуытæ раивта, уыдоныл, фæлæ нывæфтыдон тæлмац дæлрæнхъон тæлмацæй тынг кæй нæ хицæн кæны, уый бæрæг у йæ хъуыдытæй. Æз та йæм нæ сыхæгты æвзæгтæй, уæлдайдæр, уырыссаг æвзагæй, оригиналæй цы чингуытæ ивтон, уыдон сусæгтæ раиртасыны тыххæй фæрсæг никуы бацыдтæн. Истæмæй йæ куы бафарстаин, уæддæр уымæй къæмдзæстыг нæ уаин: «Бафæрсын худинаг нæу, æнæзонын у худинаг». Фидистæ æмæ бахудынтæй куы фæуа, уæд ирон адæмон сфæлдыстадæй мæ «Æлгъыстытæ» æмæ «Фидистæ»-йы чингуытæ æнæхъæн томтæ куы сты, уæд сæ, гъе, мæхи бахъахъхъæнын, гъе, мæ маст райсын куыннæ хъуамæ бауид мæ бон. Уæлдайдæр, аивад йæ бон калы. Фæлæ æз зонгæзонын хизын сæ иувæрсты.
Нæ зæрдæмæ нæ цæуы, 1924-æм азы Калачы Сергей Есенинимæ гуырдзиаг фысджытæ Паоло Иашвили, Георги Леонидзе, Никъолоз Мицишвили, И. Хъипиани æмæ Сандро Шаншиашвили куы сæмбæлдысты Тициан Табидзетæм, æмæ уыцы фембæлды фæстæ Сандро кæй фыста, ома, нæ ныхас ахызт быцæумæ. Быцæу, дам, кодтам «Yepxistqaosani»-йы тыххæй: «Чтобы и Есенину было понятно, говорили по русски. Я доказывал, что Руставели (чи зоны – Урстуалели, ома – Урстуайлаг? – Хъ. М.) является псевдонимом автора – (из Рустави) подобно тому, если-бы кто-нибудь себя назвал Мтквриставели. «Витязь в барсовой шкуре» частично автобиографичен. Его автором, безусловно была личность, которая воспитывалась вместе с Тамар, и под этой личностью подразумевался муж Тамар – Сослан-Давид» (Не забывайте и вы, молодые. – Тбилис, 1977. – 61 – 62 ф.). Есенин йæ фысымты комкоммæ куы бафарста, зæгъгæ, уæддæр, «Yepxistqaosani» чи ныффыста, уæд ын Сандро Шаншиашвили сдзуапп кодта, зæгъгæ, Давид Сослан, æмæ йын Тициан Табидзе æмæ иннæтæ уайдзæф кодтой, ома, йын æй цæмæн хъæр кæныс… Фæлæ Сандро нæ аивта йæ хъуыды. Афтæмæй йæ бахаста фæстæдæр йæ бирæтомон уацмысты æмбырдгондмæ дæр. Афтæ нæ загътой, цæмæн сайыс Есенины, фæлæ йын уайдзæф кодтой, цæмæн, дам ын æй хъæр кæныс. Фæлæ мах ирæттæ стæм! Нæ баууæнддзыстæм, Сослан стыр поэт кæй уыд æмæ нын стыр кадджытæ кæй сфæлдыста. Цы хуызы ма нын зæгъой, уæдæ, нæ фæлывд сыхæгтæ, цы хуызы нæм фехъуысдзæнис сæ рæстагонты ныхас, гормон макуы фæуат.
Сослан гуырдзыйы цæмæй фæсайдта, уыдон дæр, куыд федтам, афтæмæй Ни-къолоз Гамрекъели тынг бæлвырдæй æрнымадта: 1) равдыста динмæ йæ ахаст, цыма Хуыцауыл æууæндгæйæ кæны суртæ, уадзгуытæ; 2) æрмæст Цæразонтæй нæ уыд, фæлæ – Дауыты иу къабаз: «Йессе-Дауыты фæдонтæ, Йессе-Дауыты мыггаг, раст Соломанау зæндджынтæ, раст сæ фыдæлты аккаг» (15-æм строфæ); 3) фенын кодта йе стыр курдиат.
Критик нын афтæ кæй уырнын кæны, цыма: «Остается лишь удивляться, что никто из исследователей «Алгузиани», насколько мне известно, почему то не обратил на указанные факты никакого внимания», – уый цы схуындæуа… адæймаджы хъуыды йæ ахсгæ дæр не ‘ркæндзæнис. Стæй критикæн у йæхи ныхмæ, кæд уыцы фыдæлты равзæрды рæхыс тыхæй Иуанейыл бæтты, уæддæр. Æмæ мæхи кой нæ кæнын, цыма æз ницы загътон авторы равзæрды охыл (Хурзæрин, 2016. – 8 сентябрь), фæлæ нæм цы чиныджы кой ис, ууыл рецензийы йæ Годжыцаты Нелли æгæр дæр, – мæ ныхас мын уайдзæфмæ ма бамбарæд, – куы фæцæхджын кодта: «Поэмæ «Алгъуызы кадæг»-ы автор чи у, уый тыххæй Хъазиты Мелитоны раир-тæсты цы фыст ис, уымæй дарддæр æз дæр ницыуал зæгъин, куыд чиныгкæсæг, афтæ… Автор афтæ кæй зæгъы, мах Йессе-Дауыты фæдонтæ, Йессе Дауыты мыггаг стæм, зæгъгæ, уый дæр, æвæццæгæн, æнæрхъуыдыйæ загъд нæ уыдаид:
…Йессе-Дауыты фæдонтæ,
Йессе-Дауыты мыггаг,
Раст Соломонау зæнджынтæ,
раст сæ фыдæлты аккаг.
Мах сæ байзæддаг,
сæ зæнæг-уыцы номдзыдты фæстаг,
Мачи ма зæгъæд –
лæджы фырт махæй баззади хъæстаг…
Куыд уынæм, афтæмæй автор нæ цæстæнгас здахы паддзах Дауыты хæдзарвæндагмæ, стæй йæ арфæгонд фырт Соломонмæ. Соломонæй куырыхондæр та зæххыл ничи уыд, нæдæр йæ размæ, нæдæр йæ фæстæ. Уымæй дарддæр ма поэмæйы автор Хуыцауыл æууæндæг кæй уыд, уый иттæг бæлвырдæй зыны, науæд афтæ хорз куыд æмбæрстаид телогогион æмбарынады цы æртæиууон Хуыцау ис, уый æртæ цæсгомы миниуджытæ, се стыр хорзæх, сæ хъару. Историон æцæгдзинад ахсджиаг у ахæм уацмысы. Мах Йессе-Дауыты цæуæт стæм, зæгъгæ, уыцы дæрзæг хъуыды зæгъынæн стыр ныфс æмæ зонындзинад хъæуы». Хуыцаумæ лæгъзтæ кæны:
…Ратт бæрзонд хъуыды мæ зондæн,
ратт мын ме
‘рдæхтæн æнтыст,
Æмæ ‘рæвналон, ныффыссон:
чи стæм ц’ адæмы мыггаг,
Чи кæй фырт у, чи кæй фæдон,
чи кæй цæрæнбоны таг…
Уый мæ сагъæсыл æфтауы, уымæн æмæ автор фыссы Хуыцауы æвдисæнæй! Цыма ард хæры Хуыцауы раз, ома, цы дзурын, уымæн ды æвдисæн у» (Хурзæрин, 2016. – 11 август).
Уыдоныл нæ фæуд кæнынц критикы «азымтæ», фæлæ се ‘ппæт дæр сты уыцы иу тъанджы ласт. Уæддæр дзы уæлдай худæгдæр у, сæйраг хатдзæг куыд аразы, уый: «…автор «Алгузиани» явно говорил на джавском или чокающем говоре иронского. Об этом, в частности, ярко свидетельствует встречающееся в тексте имя Чъархил, вместо традиционного иронского Цъахил. Как уже отмечалось в литературе (Дз. А. Гугкаев), во всех осетинских текстах И. Иалгузидзе использовал именно джавский чокающий говор». Æмæ æвиппайды адæймаджы хъуыдыйы бар-æнæбары февзæры фарст: æмæ цымæ, уæд Чхъороцхъу, Чъорбаули, Целенджих æмæ бирæ æндæр нæмттæ та чи æрымысыдысты – дзауаг æви ленингойраг ныхасыздæхтыл дзурджытæ?
Иуане нæ ирон адæмæн, абарæн дæр кæмæн никæимæ ис, ахæм стыр лæг уыд, фæлæ «Алгъуызы кадæджы» хуызæн аивадон уацмыстæ куы фæлдыстаид, уæд уый хуызæн лæг ма зыдтаид, цы сфæлдисын ын бантыст, уый, афтæ гæнæн куыд ис. Йæ автобиографийы, цыдæриддæр сарæзта, уыдон нысан кæны: «…исполнял я всегда делаемые мне поручения не только с готовностью и усердием, но с успехом и пользою. О сем, между прочим, известно и его высокопреосвященству благоугодно было возложить на меня перевод с грузинского на осетинский язык утренних и вечерних молитв, христианского катехизиса, с кратким при нем нравоучением, и Божественной литургии, из коих первые напечатаны уже здесь в Тифлисе, а Божественная литургия остается в рукописи. С февраля сего 1820 года определен в Тифлисскую семинарию осетинских мальчиков» (1820 г. Дворянин Иван Иалгузидзе. – ЦГИА ГССР, ф. 488, д. 448, л. 110 – III). Мæгуырæг Иуане. «Божественная литургия» йæ зæрдыл лæууыд, ирон лæппутæн Тифлисы семинар хъуыды кодта, фæлæ «Алгъуызы кадæг» кæцæй слыг кодтой Къæрныхашвилитæ, уыцы рухсхæссæг кадæг æрхъуыды кæнын нал бацис йæ бон. Царды цы æнагъæддаджы хъуыддæгтыл феууæндæм! Нæхи фыдæнæн.
Æмæ нæ ирон адæмæн чиныг скæныны хъуыддаджы йæ иууыл стырдæр лæггады тыххæй дзырдæй-дзырдмæ æркæсæм йæ чиныджы йæ «Разæй дзырд»-ы цы фыста, уымæ: «…баууæндыдтæн, цæмæй мæ мæнгард хъомысæй сфæлвæрон ирон æвзагæй чиныг скæныныл. Æмæ афтæ скодтон ирон æвзагыл ацы чиныджы, кæцы хуыйны гуырдзиаг æвзагыл сахареба, ома цинаг у уазхъуыдон, амæн æмæ уæларвон хуыцау, зæдты æмæ сыгъ-дæгты уазхъуыды нын ай амоны. Ауыл фæллой фæкодтон æртæ азы бон æмæ æхсæвæй, кæцыйы райдыдтон 1820 азы, ноябыры 15 боны, хæрзамонддзинадæй Гуырдзыстоны Теофилакты митрополит экзархады, æмæ йæ фæдæн 1823 азы маисы 25 боны Гуырдзыстоны сауджын сæр Иопайы экзархады. Афтæ мæ хъомыс цас уыди, мæхиуыл нæ бацауæрстон, цæмæй сымах, ме ‘миронтæ, ма фæуат хъаджджын ацы стыр хъуыддагæй (Ирон литературæ». Хрестомати. 1-аг хай. – Дзæуджыхъæу, 1982. – 44 ф.)», – уæд æй ацы стыр рухс кадæджы ном рох фæци, уый куыд уырнын кæнæм нæхицæн?
Арв – уæлейæ, зæхх – бынæй, рæстдзинад мын райсын кодта фыссæн сис, уый мæ бафтыдта æвæндон дзуапп радтыныл.
Хъазиты Мелитон
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.