Гуырдзиаг-ирон ныхмæлæудæй фæстæмæ Ирыстоны ногдæр историйы бирæ ахсджиаг æмæ нысаниуæгджын бонтæ фæзынд. Уыдонæй сæ иу у Фидауынгæнæджы бон, кæцыйы абон дæр нысан кæнæм æмæ йæ Ирыстоны адæм нысан кæндзысты цæрæнбонтæм. Уымæн æмæ фидауынгæнæг тыхты руаджы бантыст хæстон архайдтытæ æруромын, кæцытæ цыдысты æртæ азы дæргъы æмæ аскъуыдтой бирæ адæймæгты цард. Уæд хуссарирыстойнаг цæрджытæй бирæтæ ахъуыды кодтой, зæгъгæ, нæ хъизæмæрттæн кæрон æрцыд, фæлæ…
Афтæ рауад, æмæ планетæйы Хуссар Ирыстон разынд ахæм бæстæ, цыран æххæст æрцыд уæрæхмасштабон фидауынгæнæг операци. Кæй зæгъын æй хъæуы, иуæрдыгæй операци хорзыл дзурæг нæу, уый нысан кæны ам кæй уыд хæстон конфликт амæттæгтимæ, пырхæнтимæ, лигъдæттимæ. Иннæрдыгæй та, регионмæ фидыуынгæнæг тыхты æрбаконд æвдисæн у уымæн, æмæ дунеон æмæхсæнад æнæмæнгхъæуæгыл банымадта сабыр цæрджыты бахъахъхъæнын, стабилондзинады уавæр саразын.
Кæд 32 азы рацыд, уæддæр хуссарирыстойнаг цæрджытæй никуы ферох уыдзæн 1992 азы 14-æм июлы Æмхæццæ фидауынгæнæг тыхтæ хæстæфхæрд Хуссар Ирыстоны зæхмæ куы æрбацыдысты, уыцы бон. Ацы бон нæ мысынады баззадис сабырдзинады ныфсы бонæй, сомбоны боныл баууæндыны бонæй. 1992 азы Дагомысы къухтæ цы Сразыдзинадыл æрфыстой, уымæ гæсгæ 16 азы дæргъы фидауынгæнджытæ хъахъхъæдтой гуырдзиаг-ирон конфликты зонæйы сæртæг сабырдзинад. Фидауынгæнджытæ уыдысты сабырдзинад бахъахъхъæныны иунæг гарант æмæ æххæст кодтой ахсджиаг хæс, уæззау службæ æххæст кæнгæйæ æмæ Хуссар Ирыстоны зæххыл сабырдзинад хъахъхъæнгæйæ. Сразыдзинадмæ гæсгæ, фидауынгæнæг тыхтæ æххæст кодтой сæ разы æрæвæргæ хæстæ, афтæ ма ахъаз кодтой бынæттон цæрджытæн гуманитарон æххуыс бакæнынæн дæр.
Кæд Æмхæццæ фидауынгæнæг тыхтæ æрбацыдысты Ирыстоны зæхмæ æмæ уавæр бирæ фæсабырдæр, уæддæр-иу куы кæм æмæ куы та кæм сцы-рын сты ныхмæлæудтытæ гуырдзиаг фарсы аххосæй æмæ та-иу уæд фидауынгæнæг тыхты бахъуыд æвæстиатæй уыцы бынатмæ ацæуын, цæмæй-иу уавæр æрбæстон кодтаиккой. Фидауынгæнæг тыхты бон нысан кæнгæйæ, махæн алыхатт дæр нæ зæрдыл æрлæууынц æппæт фидауынгæнджытæ дæр, алыхатт дæр æрæмысæм, се ‘фсæддон хæс æххæст кæнгæйæ сæ сæртæ нывондæн чи æрхастой, уыцы фидауынгæнæг хъайтарты. 2008 азы 7-æм августы гуырдзиаг контингенты фидауынгæнджытæ гадзрахатæй рацы-дысты се ‘мслужбæгæнджытыл æмæ ныууагътой фидауынгæнæджы мисси, цæмæй Саакашвилийы æрдонгтимæ æрбабырстаиккой æмæ Ирыстоны зæххыл туджы зæйтæ рауагътаиккой.
2008 азы августы хæсты тæссаг æмæ æнæмсæр хæсты дæр фыццаг цæф сæхимæ уæрæсейаг æмæ ирон фидауынгæнджыты позицитæ райстой. Абон дæр æрдæгпырхытæй лæууы Цхинвалы кæрон Уæллаг æфсæддон городок. Ацы бынат абон дæр у табуйаг, цыран æгъатыр тохты фæстиуæгæн, фæмард дæсгай уæрæсейаг фидауынгæнæджы, фæлæ уæддæр фæстаг нæмыджы онг дæр сæ хæс æххæст кодтой стыр хъайтардзинад равдисгæйæ.
2008 азы 8-æм октябры официалон æгъдауæй урæд æрцыд фидауынгæнджыты архайд. Уæд раздæры фидауынгæнджыты хъæппæрисæй арæзт æрцыд æхсæнадон фонд «Фидауынгæнæг», зæгъгæ. Ацы фонд саразыны нысан уыд фидауынгæнæджы традицитæ адарддæр кæнын, цæмæй сын адæм сæ зæрдыл дарой сæ лæггæдты æмæ сгуыхтдзинæдты тыххæй.
Хуссар Ирыстоны зæхмæ фидауынгæнæг тыхты æрбацыд, æвæццæгæн, уæлдай æхсызгондæр уыд, гуырдзиаг хъæутыл сæ цæрæнбынæттæм цæуыны сæр кæй хъуыд, уыдонæн. Никуы ферох уыдзæн, уыцы амондджын бон Дзауы районы цæрæг Тыбылты Залинæйæ дæр: «Гуырдзиаг-ирон ныхмæлæуды рæстæджы нæ цардæн тæссаг кæй уыд, уымæ гæсгæ махæн æдæрсгæйæ нæ бон цæуын нал уыд гуырдзиаг хъæутыл. Уыдис-иу ахæм цаутæ æмæ-иу нын нæ автобус гуырдзиаг æнæадæймæгтæ æрурæдтой æнæхъæн бонты æмæ-иу нын нæ нуæрттыл фæхъазыдысты. Цхинвал-Дзауы фæндагыл бирæ ирон адæймæгты амардтой гуырдзиаг тыхæй-исджытæ. Фæлæ фидауынгæнджытæ куы æрбацыдысты, уæд иу чысыл нæ риуты дзаг сулæфыдыстæм, уымæн æмæ-иу нæ гуырдзиаг анклавтыл æд танкæтæ ахизын кодтой фидауынгæнджытæ. Уыдоны фæрцы нæ уавæр бæрæг фæхуыздæр, никуы сын ферох кæндзыстæм сæ хъайтардзинæдтæ».
БТР-ты æмæ æфсæддон машинæты колоннæтыл адæм æппæрстой дидинджытæ. Æмбæрстгонд уыд адæмы ‘рды-гæй ахæм позиции кæй уыд, уый. Уымæн æмæ гуырдзиаг агрессийы рæстæджы 1989-1992 азты фæмардысты иу мин адæймаджы бæрц, цæфтæ та фесты 3500 адæймагæй фылдæр, æбæрæгæй фесæфтысты 112 адæймаджы, сæ цæрæн бынæттæй ацæуыны сæр бахъуыд 12681 адæймаджы, Гуырдзыстоны мидæггагон районтæй 80-100 мин адæймаджы, басыгътой æмæ адавдтой 117 хъæуы. Æртæ азы бæрц Хуссар Ирыстон уыд экономикон æмæ информацион блокадæйы. Нæ нæм уыд электроны рухс, æрдзон газ, телефонон бастдзинад æддагон дунеимæ. Æрмæстдæр Уæрæсейы, æввахс æмæ дард фæсарæнты къорд журналистты удуæлдайдзинады фæрцы бафтыд къухты информацион блокадæ атонын. Агрессийы азты Хуссар Ирыстонмæ æрбацыдысты дæсгай журналисттæ 50 бæстæйæ.
«Фидауынгæнæг тыхтæ куы æрбацыдысты, уæд æз уыдтæн хæдзары æмæ æвиппайды мæ хъустыл ауад уæззау техникæйы тыхджын хъæлæба æмæ тынг фæтарстæн, зæгъын, æвæццæгæн, та нæ æхсын райдыдтой. Фæлæ, уалынмæ кæсын æмæ Гудзабары хъæуы ‘рдæм фæцæуынц уæрæсейаг фидауынгæнæг тыхты колоннæ. Фырцинæй мæ цæссыгтæ æркалдысты, æххæстæй мæ нæ уырныдта, нæ зæхмæ нын сабырдзинад кæй æрбахастой, уыцы хъуыддаг. Фæлæ йæ уæд бамбæрстон, стыр Уæрæсе нæм йе ‘ххуысы къух кæй фæ-даргъ кодта, æмæ нæ хъысмæты æвджид кæй нæ ныууадздзæн, уый. Уæдмæ мæ сыхæгтæ дæр ракалдысты уынгмæ æмæ ма сæ цинæнæн кæрон кæм уыд, сæ къухтæ сæм цины тылд кодтой. Цæрæнбонтæм мæ мысынады баззад 1992 азы 14-æм июль», – радзырдта мын «Цæрæн массив»-ы цæрæг Цоциты чызг.
Мах бузныг стæм Уæрæсейæ, номхуындæй уæрæсейаг фарсы хъæппæрисмæ гæсгæ 24-æм июны Сочийы уыд Борис Ельцин, Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны сæргълæуджытæ Хъуылымбегты Торез, Галазты Æхсарбег æмæ Гуырдзыстоны президент Эдуард Шеварднадзейы фембæлд. Фембæлды фæлгæтты бакуыст æрцыдысты гуырдзиаг-ирон конфликт æрбæстон кæныны фæдыл сæйраг принциптæ.
Уыцы рæстæджы ничиуал ахъуыды кодтаид, 2008 азы августы ирон адæмыл тугуарæн бонтæ кæй ныккæндзысты æмæ Цхинвалы уынгты гуырдзиаг танкæтæ рацу-бацу кæндзысты æмæ сабыр цæрджыты фыдмардæй мардзысты, ууыл. Фæлæ хуссарирыстойнаг цæрджытæ бафæрæзтой æппæт хъизæмæрттæн дæр æмæ æппынфæстагмæ ирон адæмы æнусон бæллиц сæххæст. Хуссарирыстойнаг адæм сæ тугæй балхæдтой сæрибардзинад. Стыр Уæрæсе нын банымадта нæ хæдбардзинад æмæ ныр 16 азы цæрæм сабыр арвы бын.
Уыцы æхсæв, 1992 азы 14-æм июлы, цалдæр æндыгъд азы дæргъы фыццаг хатт, цхинвайлæгтæ сæ уæтты бафынæй кодтой æнцад-æнцойæ. Уый уыд æнæферохкæнгæ бон…
ДЖИОТЫ Екатеринæ
