Абон дæр цæры йæ ном

Ацы аз Ирыстоны адæмон нывгæнæг, публицист, фольклорон уацмыстæ æмбырдгæнæг æмæ иртасæг, педагог æмæ этнограф Тугъанты Махарбеджы райгуырдыл æххæст кæны 145 азы. Уымæн йæ ном Ирыстоны кадджын æмæ зындгонд у. Махарбеджы номимæ баст у, абон йæ ном хæссæг, Цхинвалы  нывгæнæндон. Ардыгæй райдыдтой се сфæлдыстадон фæндаг Махарбеджы традицитæ дарддæргæнæг нывгæнджытæ æмæ йæ нымайынц сæ зондамонæгыл.

Тугъанты Сафары фырт Махарбег райгуырд, йæхæдæг куыд дзырдта, афтæмæй 1878 азы Цæгат Ирыстоны, Дур-Дуры хъæуы. Ахуыр кодта Дзæуджыхъæуы реалон ахуыргæнæндоны. Нывкæнынады хъуыддаг бауарзта чысылæй. Йæ сабийы бонты æгæрон бæллицтæ йын сбазырджын кодтой, Махарбегæн ирон гениалон поэт æмæ нывгæнæг Хетæгкаты Къостаимæ фембæлдтытæ. Йæ фыд Сафар уыдис Ирыстоны фыццаг ахуыргонд ботаник, агроном, каст фæцис Бонны университет. Ахуыр куы кодта, уæд йæ зæрдæмæ хæстæг айста социал-демократон идеалтæ, архайдта йæхи тыхтæй цæрынмæ. Тугъанты уæздан мыггаг ын нæ барстой, кусæг адæммæ хæлар цæстæй кæй кастис, уый тыххæй. Æмæ уæд Сафар Дур-Дуры балхæдта къаннæг хæдзар. Фидæны нывгæнæг рай-гуырдис ам. Йæ мад Санаты Гацыры чызг Асиатмæ дæр уыд ахуырдзинад. Тугъанты фырт райдианы ахуыр кодта Кизеры пансионы, фæстæдæр реалон ахуыргæнæндоны. Уый фæстæ 1901 азы бацыд Бетъырбухы (Петербурджы) нывгæнæн Академимæ. Йе сфæлдыстадон фыццаг къахдзæфтæ кодта Иван Репины æрмадзы курдиатджын педагогтæ Мясоедов, Чистяков, Саввинский æмæ æндæрты разамындæй, фæлæ ахуырмæ зæрдæргъæвд лæппуйы фæндыд фылдæр базонын æмæ йæхи цæттæ кодта фæсарæнтæм ацæуынмæ. Нывкæ-нынады дæсныйады æмрæнхъ ма Махарбег йæ студентон азты лæмбынæг ахуыр кодта ирон адæмы истори, фольклор æмæ культурæ. 1905 азы Махарбег æн-тыстджынæй каст фæцис Петербурджы нывгæнæн Академийы æххæст курс. Фæстæдæр йе сфæлдыстадон дæсныйад фæбæрзонддæр кæнын æмæ къласикон нывкæнынадимæ æввахсдæр базонгæ кæныны тыххæй, ацыд фæсарæнмæ. Мюнхены горæты ахуыр кодта уæды популярон дæсны специалист Антон Ашбейы студийы. 1907 азы æрыздæхт Мюнхенæй йæ райгуырæн Ирыстонмæ æмæ кодта сфæлдыстадон æмæ æхсæнадон куыст.

Махарбег Хуссар Ирыстонмæ æрцыд 1930 азы. Йæ сæйраг хæс уыд рæзгæ фæлтæры сахуыр кæнын ныв кæнын, ирон национ аивад бæрзонд æмвæзадмæ скæнын. Ацы цауæн уыд стыр нысаниуæг, куыд Хуссар Ирыстоны культурон царды, афтæ нывгæнæгæн йæхи сфæлдыстадон царды дæр. Махарбеджы рухс номимæ баст у нæ республикæйы нывæфтыдон аивады райрæзты хъуыддаг. Тугъаны фырты стыр курдиат Цæгаты райгуырд, фæлæ дидинæгау æххæстæй та Хуссары райхæлд, ам басгуыхт стыр нывгæнæгæй, ам сфæлдыста куыд нывкæнынады, афтæ зонады дæр йæ иууыл хуыздæр æмæ зынгæдæр уацмыстæ æмæ йæ амæлæты бонтæм фæцард Цхинвалы адæмы æхсæн.

Махарбег йæ алы ахуыргæнинагимæ дæр уыд хорз ахастыты, узæлыд сыл æмæ сын цæстуарзонæй амыдта ацы дæсныйады сусæгдзинæдтæ, фæстæдæр иу æй хъарм зæрдæйы æнкъарæнтимæ æрымысыдысты.

1952 азы ирон адæмыл, ирон культурæйыл æрцыд стыр зиан. Уæд нæ арвæй рахауд иууыл стырдæр æмæ æрттивагдæр стъалытæй иу æмæ ахуыссыд. Йæ цардæй ахицæн Тугъанты Сафары фырт Махарбег. Ныссабыр, æдзух вулканау абухгæ курдиат. Фæлæ нæ!.. Мæлæт царды кæрон нæу. Æцæг стыр адæймаг йæ мæлæты фæстæ райдайы цæрын.

Махарбегæн йæ бон бацис йæ дуджы уылæнты царддæттæг цæстæнгас максималон æгъдауæй равдисын. Йæ аивады фылдæр концентрацигонд сты ирон адæмы æдзухон тырнындзинад, райдай суанг скифтæй æмæ нартæй, революцийы агъоммæйы ирон адæмы цард, Къоста, революцийы заман, Советон хицауад Ирыстоны, колхозон цард, Стыр Фыдыбæстæйон хæст. Махарбег йæ аивадон фæллæйтты хронологион æгъдауæй æххæстæй равдыста йæ ныййарæг адæмы истори йæ райдианæй абоны онг.

Æрмæст иунæг курдиаты фæрцы лæгæн уыйбæрц нæ бантыстаид. Фæлæ Махарбегæн бантыст, уымæн æмæ стыр патриот уыдис.

Тугъанты фырты сæйраг фæндон уыдис, цæмæй йæ аивады æххæстæй равдыстаид æнæхъæнæй ирон адæмы историон фæлтæрддзинад æмæ психикæ. Уый тыххæй та хъуыд аивад æмæ аивады хицæн къабæзты, стæй уæд йæ адæмы монон дуне зонын, æнкъарын.

Ирон аивады алы къабазы Махарбег фæлтæрддзинадæй арæзта иу хаццæг æмæ йын уый лæвæрдта стыр аивадон хъару, уый фæрцы йын бантыст адæмы историон миддунемæ ныккæсын, уыдоны мидтырнындзинады фæрцы æмткæй адæймагадон æнкъарæнтæ равдисын. Уый лæууыд Ирыстоны хæхтыл, каст йæ райгуырæн бæстæмæ æмæ уыдта æнæхъæн дунейы! Кæд бирæты хуызæн у, уæддæр у æрмæст йæхи хуызæн, кæд йæ хъайтартæ ирæттæ сты, уæддæр сæ тырнындзинадмæ гæсгæ канд ирæттæ не сты. Уымæн æмæ уый уыд æцæг стыр реа-лист-нывгæнæг.

Эпикон у нывгæнæджы аивад. Уый немæ дзуры зондджын таурæгъгæнæгау æмæ йæ алы таурæгъæй дæр аразы æнæхъæн эпо-пейæ. Æрымысæм ын йæ конд нывтæ: «Тудджынты бафидауын кæнын», «Бæхфæлдисæн», «Адæмон тæрхон», «Цоппай» æмæ æндæрты. Кæуылты у сæ аивадон авнæлд! Алкæцыйы дæр дзы архайы сæдæгай адæймæгтæ æмæ сæ ис сæдæгай фæлгæндзтæ. Ацы уацмыстæ кæд фыдæлтыккон æмæ сыгъдæг этнографион темæты бындурыл арæзт сты, уæддæр сæм автор кæсы абоны цæстæнгасæй. Махарбег алы темæйы дæр агуырдта йæ дуджы идейон хъæлæс. Цæвиттонæн райсæм «Цоппай». Цоппай – рагон ирон мæнгуырнынадон æгъдау, – уыд уæларвон тыхтæн лæггад кæныны иу хуыз, хуыцауы раз адæмы æдыхдзинад æвдисæг æмæ йæ нывгæнæг афтæмæй куы равдыстаид, уæд йæ уацмысæн уыдаид æрмæст этнографион нысаниуæг, профессионалон æгъдауæй цымыдисаг куы уыдаид, уæддæр. Фæлæ Махарбег афтæ нæ бакодта, сыгъдæг этнографион цæстæнгасæй нæ акаст «Цоппаймæ». Абарста йæ Нартимæ. Уыдон та æрдумæ дæр нæ дардтой уæларвон тыхты. Ам кæд темæ авторы идейон тырнындзинады ныхмæ уыд, уæддæр Махарбегæн йæ бон бацис равдисын: адæм тыхджын сты, сæ бон у цыфæнды «уæларвон», кæнæ зæххон гуымир тыхты ныхмæ дæр тох кæнын, рæстаг адæмы ныхмæ æдых у цыфæнды тых.

Махарбеджы уацмысты уæлдай цымыдисаг у композицийы хъуыддаг. Йæ алы уацмысæн дæр, баталон уа æви жанрон (цардуагон), композици арæзта уацмысы архайджыты кæрæдзимæ ахастыты домæнтæм гæсгæ æмæ йын уый дæдты театралон-удæгасархайдон характер. Уый та стæмты къухы æфты. Лæг, цыма удæгас архайдмæ фæкæсы, афтæ нæм зынынц Махарбеджы уацмыстæ. Уый тырныдта архайд, æвдисынмæ.

Махарбеджы æмбæстагон æмæ сфæлдыстадон дунеæмбарынад иттæг хорз зыны, революцион æмæ советон цардыл фыст уацмысты. Уый у Октябры социалистон революцийыл æнæ идейон хъуырдухæнтимæ чи сæмбæлд, уыцы советон нывгæнджытæй. Революцийы фыццаг азты аивады æбæрæг уавæрæй фæндаг ссарын  тынг зын уыд, фæлæ Махарбег нæ фæдзæгъæл уайтагъд банкъардта революцийы царддæдтæг тых æмæ йыл фыццаг бонтæй райдыдта кусын. Нæ уарзон нывгæнæгæн йæ бон баци Советон хицауады сæрыл ирон адæмы удуæлдай тох æххæстæй равдисын. «Кæнæ сæрибар, кæнæ мæлæт», æмткæй ахæм у Махарбеджы сфæлдыстады лейтмотив. Уый бæлвырддæрæй зыны йæ революцион уацмысты: «Чъехы растад, 1905 аз», «13 коммунары фехст» æмæ а. д. Сæ идейон ахадындзинадмæ гæсгæ ма Махарбеджы сфæлдыстадон царды ахсджиаг бынат ахсынц ахæм нывфыссынады уацмыстæ: «Цæгат Ирыстоны колхозонты фыццаг съезд», «Афи-церы раскъæфт», «Хуссарирыстойнаг колхоз» (уыдон басыгъдысты зынгсирвæзты рæстæджы), «Æххуыс фронтæн», «Уæллаг Ручъы колхоз» æмæ æндæртæ. Ацы уацмысты Махарбег равдыста йæ диссаджы дæсныдзинад æмæ эстетикон адæнкъарынады иудзинад.

Нывгæнæджы цъылынæджы уæндон архайдæй, сæ парахат хъуыдытæй адæймаджы дисы æфтауынц Тугъаны фырты графикон уацмыстæ дæр, Нарты кадджытæн цы иллюстрацитæ сарæзта, уыдон. Ацы иллюстрацитæй Махарбег сарæзта «Нарты» конгениалон хуызфыссынады уацмыстæ. Уыдон фæрцы нывгæнæджы къухты ногæй райгуырдысты «Нартæ», ссардтой ног цард.

Стыр æнтыстытæ уыд Махарбегæн портретон жанры æмæ театралон-декоративон нывкæнынады дæр. Къоста æмæ Елбыздыхъойы портреттæ. Уыдон стыр хæзна сты ирон нывкæнынады портретон жанры историйы. Ам дæр уый карзæй хъахъхъæны йе сфæлдыстадон æрмдзæф. Куыд портретист, афтæ Махарбеджы принцип уыд гоймаджы хихуызондзинад бахъахъхъæнын æмæ ма уыимæ гоймаджы мидуавæр æмæ мидхъуырдухæнты равдисын. Йæ портреты дæр агуры динамикæ. Махарбег адæймаджы æвдыста фарсонæй йæ удыхъæд æмæ æппæт йæ миниуджытимæ.

Тугъанты Махарбег уыд стыр патриот, гъе, уый мидæг ис йе видигæ энергийы суадон. Уый алы фарстмæ дæр каст бæрзонд æмбæстагон цæстæнгасæй, алы проблемæмæ дæр каст йæ адæмы, йæ рæстæджы зондахаст æмбаргæйæ æмæ уый фæрцы ссис æцæг адæмон нывгæнæг.

Цхуырбаты Лариса