Алы адæм дæр сæ уидæгтæ агурынц историйы. Нæ историйы æмбæхст бынæттæм ныккæсынмæ цымыдис кæнæм мах, ирон адæм дæр. Æмæ уый раст у. Æнæ ивгъуыд нæй фидæн. Нæ адæм, чысылнымæц уæвгæйæ, стыр фæд ныууагътой Уæрæсейы историйы æмæ уыцы сгуыхтдзинæдтæ зонын хъæуы.
Ныр æртыккаг æнус ирон адæм кæнынц Мамиаты Хъарадзау æмæ паддзах Екатеринæ II фембæлды кой, фæлæ ахæм историон цауы тыххæй иунæг официалон документ дæр кæй нæ баззад, уый алчи нæ зоны. Хъарадзау æмæ йæ балцы кой æрмæстдæр баззадысты фольклорон æрмæджытæ «Куыртаттæгты зарæг», «Биаслантæ æмæ куыртаттæгты тох», «Куыртаттæгты балц» æмæ æндæрты. Дзыхæйдзургæ сфæлдыстад та, бæрæг куыд у, афтæмæй алыхуызон æвдисы хъуыддаг. Уый нысан кæны, таурæгътæ иу бæлвырд историон нысан не ‘вдисынц æмæ не сты. Ис сæм историон рæстдзинады комулæфт, фæлæ истори не сты.
Историк Блиты Макс куыд нымадта, афтæмæй «Осетинское посольство Мамиева Карадзауа относится к 1787 г. Она имела встречу с Екатериной II в Крыму. Политической целью этой встречи была подтверждение русского подданства осетин. О том, что представители Осетии выразили тогда верность России, свидетельствует грамота, подарки и крещение, которые приняли они от Екатерины II и ее сановников. Это было важно для России, начавшей в том же, 1787 году, войну с Турцией».
Ахæм фембæлд ахсджиаг кæй уыд, уый бæрæг у, фæлæ кæм уыд, уый тыххæй ницавæр бæлвырд факттæ æрхаста Блийы-фырт дæр фольклорон æрмæджытæй дарддæр.
Куыд зонæм, афтæмæй Ирыстон Уæрæсейы скондмæ бацыд 1774 азы. Уый уыд уæды ирон интеллигенцийы руаджы. Уæд ирон минæварад сæ куырдиатимæ фæцыдысты Петербургмæ Магкæты Зурабы сæргълæудæй. Кæд уыцы ацыдæй фыццаг хатт ницы рауад, уæддæр Уæрæсейы уæды разамынд фæстæдæр бацархайдтой, цæмæй Ирыстон империйы скондмæ æрбацæуа æмæ уый сæ къухы бафтыди. Уыцы цауимæ баст у Мамиаты Хъарадзауы балц дæр.
Таурæгътæ куыд дзурынц, афтæмæй 1787 азы Турк райдыдта Уæрæсеимæ хæстмæ йæхи цæттæ кæнын. Уый зонгæйæ, император Екатеринæ II балцы азылд Уæрæсейы регионтыл æмæ, уый размæ йæ империмæ кæй æрбаиу кодта, уыцы зæххытыл. Фæндыд æй йæ арæнты фидардзинад сбæрæг кæнын, йæ ног зæххыты цæрджытæ йын цы аргъ кæнынц, уый фенын, бахъуаджы заман чи куыд баххуыс кæндзæн, уый бамбарын. Паддзах хонджытæ арвыста алырдæм, цæмæй сæ минæвæртты рарвитой æмæ семæ фембæла. Ахæм гæххæтт æрцыд Ирыстонмæ дæр, таурæгътæм гæсгæ, «хъулон гæххæтт». Фæхæццæ йæ кодтой Нармæ, Мамиаты Хъарадзаумæ. Уый хорз зыдта уырыссаг грамотæ. Фыстæг куы бакаст, уæд Ирыстоны дзырддзæугæ лæгтæй иу дыууиссæдзæй скодта делегаци æмæ фæцыдысты паддзахимæ фембæлынмæ, фылдæр адæм куыд нымайынц, афтæмæй Хъырыммæ. Хъарадзау æмæ паддзах ныхас кодтой бирæ ахсджиаг хъуыддæгтыл. Ирæттæ ныфс бавæрдтой, Туркимæ хæсты Уæрæсейæн се ‘ххуысы хай кæй бакæндзысты. Ирон минæварады рарвыстой тынг буцæй, лæвæрттæ æмæ грамотæимæ, фæлæ сæ размæ бабадтысты Кæсæджы хъалтæ, истой сын сæ фæллой æмæ сын бацайдагъ карз тох. Уым фæмард сты се ‘ппæт дæр, се ‘мбæлццон, чысыл лæппу Гуыриаты Ахмæты йеддæмæ. Уый фæстæ йæ чидæр сусæгæй Ирыстонмæ æркодта.
Афтæ у цыбырæй таурæгъты иумæйаг мидис æнæ иунæг историон документæй. Фæлæ, дам, æнæ артæй фæздæг нæ вæййы.
Цымæ уæдæ цы бындурыл фæзындаиккой ацы таурæгътæ?
Æз куыд хъуыды кодтон, афтæмæй иугæр фембæлд Хъырымы уыд, уæд уым, æнæмæнг, музейты æмæ архивты исты ахсджиаг документтæ баззадаиккой æмæ æрзылдтæн Хъырымы горæттæй цалдæрыл. Фыццагдæр бабæрæг кодтон Алуштæ æмæ Ялтæйы бæстæзонæн музейтæ, фæлæ йæ кусджытæ ахæм цау хъусгæ дæр нæ фæкодтой. Балæууыдтæн Хъырымы сæйраг горæт Симферополы дæр, фæлæ мын уым дæр дыууæ музейы æмæ паддзахадон архивы ногæй ницы загътой. Уæвгæйæ та, паддзахы балц Хъырыммæйы тыххæй музейты уыди дунейы æрмæджытæ, фæлæ дзы ирæтты фæд ничердыгæй разынд. Мæ размæ мын рахастой историкты уыцы балцыл фыст чингуытæ «Екатерина 2 и Крым», «Путь на пользу» æмæ «Григорий Потемкин. Губернатор Новороссии и Тавриды». Уыдоны бæлвырд фыст æрцыд паддзахы фембæлдтыты хронологион равæрд, кæм, кæд æмæ кæимæ кæцы бон æмæ сахатыл фембæлд, уыдæттæ, фæлæ дзы иуран дæр ирон бæлцæтты кой нæ уыди.
Паддзахы уыцы балц уæд ахаста æхсæз мæйы. Уыд Мæскуыйы, Белгороды, Новгороды, Тулайы, Таганрогы, Курскы æмæ æндæр рæтты. Уыдонæй дыууадæс боны фæцис Хъырымы горæттæ Судакы, Бахчисарайы, Балаклавайы, Старый Крымы, Перекопскы æмæ Феодосияйы. Мамиаты фæрныджын мыггаджы хистæртæй иу, æхсæнадон архайæг Таймураз, ныр цалдæр азы йæ кадджын фыдæлы тыххæй æмбырд кæны æрмæг. Рауагъта сæ хицæн чиныгæй дæр. Уый сбæлвырд кодта Хъарадзауы цард, ахуыры æмæ архайды фæндæгтæ, фæлæ абон уыдоныл нæ дзурдзыстæм. Таймураз куыд нымайы, афтæмæй Хъарадзау паддзахимæ фембæлд Бахчисарайы. «Мамион Хъарадзау цы ирон минæварады сæргъы уыди, уый Екатеринæ 2-имæ фембæлди Бахчисарайы, тæтæйраг ханы галуаны 1787 азы, майы мæйы. Ам сыл донаргъуыд дæр скодтой, сæ бирæ лæвæрттæ дæр ам райстой, ард дæр ам бахордтой иузæрдиондзинады фæдыл, Уæрæсейыл æнувыд кæй уыдзысты æмæ знæгтимæ иумæйагæй кæй тох кæндзысты».
Фæлæ ма уæддæр Таймураз дызæрдыггæнгæ фыссы:
«Хъырым раздæр тæтæйраг ханты дæлбар уыди. Сæ сæйраг горæтыл нымад уыди Бахчисарай. Уæдæ тæтæйраг хан уым, йæ сæйраг горæты йæхицæн зæрдæйы фæндиаг уавæртæ кæй скодтаид, уый нæ уырны… Зæгъæн ис, Екатеринæ 2 йæ уазæгуат бынатæн дæр уыцы сахар кæй равзæрстаид. Уæдæ хъуыддаджы фембæлдтытæ дæр ам арæзтаид».
Кæй зæгъын æй хъæуы, Таймураз дæр уыцы хатдзæгтæ зæрдæаивæй кæны, фæлæ та мыл мæ цымыдис фæуæлахиз æмæ фæцыдтæн Бахчисараймæ дæр. Галуаны бæстыхæйттæн се ‘ппæты дæр цыдысты цалцæггæнæн куыстытæ æмæ йæ разамонджытæй бынаты ничи уыд, фæлæ дзы уæддæр дзæвгар туристтæ уыд. Аныхас кодтон музей-галуаны зонадон кусæг Галина Яковлеваимæ, стæй гидимæ. Уыдон фидарæй загътой, канд галуаны нæ, фæлæ ирон минæварад Бахчисарайы кæй никуы уыд.
Ирыстонмæ æрцæугæйæ мæхицæн бынат нæ ардтон, галуаны разамонджытæй кæй никæйы федтон, уый тыххæй æмæ та сæм фыстæг арвыстон мæ уыцы фарстимæ. Ацы аз августы мæйы мын дзуапп радта галуаны историон музейы сæргълæууæг Ленара Чубукчиева. Уый фыссы:
«Мы внимательно ознакомились с содержанием письма и хотим сообщить следующее: к сожалению, ни в фондах, ни в научном архиве Бахчисарайского музея-заповедника не сохранилось документов, отвечающих Вашему запросу. Кроме того, научная библиотека музея – заповедника также не располагает документами об этом событии».
Уæдæ, фольклорон бынтыл æнцой кæнгæйæ, Мамиаты Хъарадзау æмæ йе ‘мбæлтты минæварад гуырысхойаг нæу. Къоста дæр уæдæ æнæхъуаджы нæ кодтаид уыцы грамотæйы кой йæ поэмæ «Особа»-йы, фæлæ кæм сты уыцы историон документтæ? Ахуыргонд Бзарты Русланы хъуыдымæ гæсгæ, ирон минæварад Хъырыммæ ных-хæццæ уыдаид, уый зын бауырнæн у. Растдæр уыдзæн, йæ балцы рæстæджы йыл æндæр ран кæй фембæлдаиккой. Уымæ гæсгæ, ирон минæварады фæдтæ Хъырымы агурын мур дæр ницы ратдзæн.
Русланы хъуыдымæ хæстæг лæууы Æмбалты Цоцкъойы хатдзæг дæр:
«Представители Осетии, во главе с Карадзау Мамиевым были в пути два месяца. Сначала они приехали в Ставрополь, где они должны были встретиться с Екатериной 2. Но там императрицы не оказалось. Тогда решили поехать ей навстречу. Легенда не называет точное место встречи, но указание о том, что они направились навстречу Екатерине 2, весьма ценна, так как оно больше всего согласуется со следующими историческими фактами».
Дзырд дæр ыл нæй, Мамиаты Хъарадзау йæ минæварадимæ паддзахимæ фембæлынмæ куы нæ ацыдаид, уæд уыйæппæт фольклорон бынтæ æнæбындурæй нæ фæзындаиккой. Мæ нымадæй, уыд ахæм цау Ирыстоны Историйы. Фæлæ, уæды заманы адæм æнахуыргонд уы-дысты æмæ ахæм ахсджиаг цау, хъыгагæн, официалон документтæм бахæссæг нæ фæцис æмæ рæстæджы фæлмы батад.
Мæнмæ гæсгæ, паддзахы балцы тыххæй ахсджиаг документтæ æфснайд уыдзысты Петербурджы историон музейтæ æмæ архивты. Уæд паддзахимæ балцы уыдысты историктæ, фысджытæ, ахуыргæндтæ, дипломаттæ… æдæппæт æртæсæдæ адæймаджы бæрц. Уыдон императрицæйы фембæлдтыты тыххæй æппæт дæр ныффыстаиккой æмæ бафснайдтаиккой. Хорз уаид, нæ ахуыргæндтæ сæ бацагурыныл куы батыхсиккой, уæд.
Хъарадзауы хуызæн адæймæгтæ æрмæст сæ мыггаджы не сты, фæлæ нацийы хъæбатыртæ. Æвгъау у, ахæм историон цау кæронмæ куы нæ раргом уа, уæд…
ДЖУСОЙТЫ Нинæ
Дзæуджыхъæу – Алушта-Ялта –
Симферополь – Бахчисарай – Дзæуджыхъæу
