Хуссар Ирыстоны Цыппурсы бæрæгбон ныр 32 азы æнæаскъуыйгæйæ баст у трагикон бонимæ. 1991 азы 6-æм январь у 1989-1992 азты Хуссар Ирыстоны адæмы ныхмæ Гуырдзыстоны хæстон агрессийы райдиан. Уыцы бонæй ныр кæд 32 азы рацыд, уæддæр хуссарирыстойнаг адæмæй, уыцы трагикон æмæ тугæрхæм бон никуы ферох уыдзæн. 32 азы размæ Гуырдзыстоны фашистон къухдариуæгад Цхинвалмæ бакодта милицийы, национ гвардийы дæлхæйтты, милицийы формæ кæуыл скодтой, уыцы гуырдзиаг боевикты æмæ Хуссар Ирыстоны бацахсыны тыххæй, уый размæ сæрмагондæй амнисти кæмæн расидтысты, уыцы ахæстты æмæ наркоманты. Æдæппæтæй сæ нымæц уыд 6 мин адæймаджы бæрц, хæстон техникæимæ, кæцытæ марын райдыдтой ирæтты, кодтой сын алы фыдмитæ. Цхинвалы стабилондзинад хъахъхъæнæг Советон Цæдисы Мидхъуыддæгты министрады мидæггагон æфсæдтæ инæлар Малюшкины бардзырдмæ гæсгæ, систой сæ постытæ горæтмæ бацæуæнты æмæ ацыдысты казармæтæм, цæмæй Хуссар Ирыстоны сæйраг горæт Цхинвалмæ сæрибарæй æрбацыдаиккой гуырдзиаг неофашисттæ.
1991 азы райдиан… Хуссар Ирыстоны цæрджытæн кæд дуг зæрдæйы фæндиаг нæ уыд, гуырдзиаг абырджытæ сусæг-æргомæй алырдыгæй лæбурдтой Хуссар Ирыстонмæ, фыдмитæ кодтой бæлццæттæн, уæддæр адæм Ног азы фæстæ сæхи цæттæ кодтой Цыппурсы бæрæгбонмæ, фæлæ сын ацы сыгъдæг бæрæгбон æнæад фæкодтой гуырдзиаг фыдгæнджытæ. 6-æм январы Цхинвалы цæрджытæ æхсæвы сæ тæккæ фынæйыл куы уыдысты, уæд гуырдзиаг дыкъахыг сырдтæ та Уæрæсейы мидæфсæдты дæлхайы командæгæнæг-уæйгæнæг, инæлар Малюшкины гадзрахатон архайды ‘руаджы, маргджын кæлмытау, æрбахылдысты Цхинвалмæ. Абон æй бæстон ничи зоны, Советон Цæдисы Мидхъуыддæгты министрады къухдариуæгад цæмæн æрбауагъта горæтмæ гуырдзиаг милицийы. Уый тыххæй бирæ факттæ загъдгонд æрцыд, сæ иу уыд ахæм, ома, сæ постытæ ныууагътой Пугойы уынаффæмæ гæсгæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, Малюшкин ахæм уынаффæ йæхæдæг нæ райстаид, фæлæ уæддæр уый хæсджын уыд, цæмæй бафæдзæхстаид Хуссар Ирыстоны къухдариуæгады.
Генрих Малюшкин йæхи сраст кæныны тыххæй фыста: «5-æм январы Мæскуыйæ райстон шифротелеграммæ, цыран уыд бардзырд гуырдзиаг милицийы Цхинвал æмæ Дзауы районмæ æнæ ницахæм ныхдуртæй бауадзыны тыххæй. Службæ æххæст кæнын хъæуы æфсæддон городоктæ хъахъхъæныны режимы. Ацы рæдыд уынаффæ райста, Советон Цæдисы Мидхъуыддæгты уæды министр Барис Пуго, Горбачевы барвæндæй. Ацы бардзырд цæмæ æркодтаид, уый æмбаргæйæ, инæлар Б.Вороновимæ райстам ахæм уынаффæ: уый ацæудзæн Гурмæ, цыран æмбырд кæнын райдыдтой Тбилисы милицийы тыхтæ боевиктимæ æмæ уый размæ ахæстæттæй рауадзгæ æргом уголовон элементтимæ, æмæ бафæлвардзæн республикæйы къухдариуæгады фыдракæндон фæндæй ма спайда кæныны тыххæй. Инæлар Вороновы Гамсахурдиамæ нæ бауагътой æмæ йæ тыххæй æрурæдтой Гуры, цæмæй нын ма фехъусын кодтаид Цхинвалмæ цæуæг тыхты, фæрæзты æмæ рæстæджы тыххæй. 6-æм январы райсомæй раджы 4 мин гарзджын боевикы автобустыл фæзындысты Цхинвалы, семæ уыд бронетехникæ дæр. Горæты кварталтæ автобустæй æрæхгæнгæйæ, «милиционертæ» æрурæдтой змæлд. Ацы архайдтытæн дзуаппæн бынæттон цæрджытæ райдыдтой сæ къухты цы æрмæг уыд, уыдонæй баррикадæтæ аразын».
Уæйгæнæг Малюшкин куыдфæнды йæхи ма раст кæна, уæддæр хъуамæ равдыстаид адæймагдзинад æмæ бафæдзæхстаид нæ республикæйы къухдариуæгады. Афтæ куы сарæзтаид, уæд ын абон дæр цхинвайлæгтæ арфæ кæниккой Востриков, Лаптев, Баранкевичæн куыд арфæ кæнынц, афтæ. Фæлæ уæйгæнæг инæлары хуссарирыстойнаг цæрджытæ абоны онг дæр хъуыды кæнынц, куыд гадзрахатæй рацæуæг, афтæ. 6-æм январы боны фыццаг æмбисы адæм æнхъæлмæ кастысты компромисстæм дæр. Афтæ сæм каст, цыма ныртæккæ Мæскуыйæ фæдзурдзысты Тбилисы къухдариуæгадмæ æмæ гуырдзиаг милици аконд æрцæудзæн горæтæй. Кæд уый размæ, 1990 азы фæззæджы адæм бирæ æгъуыссæг æхсæвтæ арвыстой сæ горæт хъахъхъæнгæйæ, уæд сæ цыдæр ныфс бацыд, уæйгæнæг Малюшкины сидты фæстæ. Уый радиойы йæ сидты хуссарирыстойнаг адæмæн баныфсæвæрдта, зæгъгæ, сын гуырдзиæгæты ‘рдыгæй æппындæр ницы тас у. Адæм дæр ацыдысты сæ хæдзæрттæм æмæ æнцад-æнцойæ фынæй кодтой сæ хуыссæнты. Цæмæй йæ зыдтой, райсом раджы цы æвирхъау хабар фехъусдзысты æмæ цы ныв фендзысты, уый. Райсомæй адæм æнæхонгæ уазджыты хъæрахст æмæ куыйты рæйдмæ куы райхъал сты, уæд сæ цæстытыл нæ баууæндыдысты. Уынгтæ бæз-бæз кодтой æнæзонгæ, æнæдаст хотыхджынтæй, сæ уæлæ милицийы дарæс, кæуыл дзы уыд иу пъагон, кæуыл та – дыууæ, фæлæ æндæр æмæ æндæр цины нысæнттимæ. Семæ уыдысты сæхи хуызæн хъæхъхъаг куыйтæ. Фæтк æвæрынмæ, дам, æрбацыдыстæм… Бацахстой горæты уынгтæ æмæ ахизæнтæ нал уыд æдæрсгæйæ.
Никуы мæ ферох уыдзæн 1991 азы 6-æм январь. Райсомæй тынг раджы, бон нæма æрбацъæх, афтæмæй мæм телефоны фæдзырдта мæ раздæры æмкусæг Гæджиты Нинæ æмæ мæ бафарста, зæгъгæ, дам, цы аразыс. Æз æй фыццаг нæ бамбæрстон, хъазынмæ йын айстон йæ ныхас æмæ йын сдзуапп кодтон, зæгъын, ацафон нормалон адæм фынæй фæкæнынц иууылдæр, фæлæ йæ хъæлæс тынг æндыгъд æмæ æнкъард кæй уыд, уымæ гæсгæ, мæ зæрдæ йæхи риуы къултыл бахоста. Нинæ мын афтæ, зæгъгæ, дам, горæты уынгты гуырдзиæгтæй азмæлæнтæ дæр нал ис æмæ, зæгъ, нырма дæр сæ автобусты кæрон нæ зыны, цæуынц æмæ, дам, цæуынц, зæгъгæ. Фырдиссагæй ма цы акодтаин, уый нал зыдтон, къуымты ма рауай-бауай кодтон дыууæрдæм. Фæдзырдтон мæ сыхаг Дыгъуызты Юлямæ æмæ куыддæр æрбабон, афтæ рацыдыстæм Хъайтарты уынджы ‘рдæм.
Æмæ уынæм, къахдзæфæй-къахдзæфмæ рæгъ-рæгъы лæууынц гуырдзиаг лæгмартæ æд куыйтæ. Æз дзы иуæн афтæ бакодтон, зæгъын, цæмæ нæм æрбацыдыстут, цы уын баззад Хуссар Ирыстоны, чи уæ хуыдта. Уый нæм кæсгæйæ баззад æнæсдзургæйæ, фæлæ нæм, уыйхыгъд, йæ къухæй цы куыдзыл хæцыд, уый ахæм къæпп фæкодта æмæ ма мах дæр цæуынмæ фестæм. Бамбæрстам æй, хъуыддаг хорз кæй нал у, уый. Уæдмæ, Хъайтарты æмæ Исахъы уынгтæ кæм иу кæнынц, уым æрæмбырд бирæ адæм, куыд нæлгоймæгтæ, афтæ сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæ дæр æмæ гуырдзиæгтимæ кæрæдзимæ дзырдæппарæнтæ кодтой. Сывæллæттæ дæр иу ран нæ лæууыдысты, куыд дзырдтой, уымæ гæсгæ уыдон гæдытæ æппæрстой гуырдзиаг милицийы постытæм, сæ куыйтæ-иу сызнæт сты гæдыты уындæй æмæ уынгты ратæх-батæх кодтой сæ фæстæ. Октябры уынджы æрцахстой æмæ автобусы бакодтой сывæллæтты. Фыртыхстæй йæ нæ бахъуыды кодтон, цас рæстæг рацыд, уый, фæлæ уæдмæ райхъуыстысты автоматон æхстытæ. Адæмæй йæ бынатæй ничи фезмæлыд, сæ сæрмæ нæ бахастой алидзын, кæнæ та йæ, æвæццæгæн, æххæстæй нæма æмбæрстам, уый стыр хæсты райдиан кæй уыд, уый. Уæдмæ лæгтæй чидæр нæ цурты хъæргæнгæ ралыгъд, зæгъгæ, хæст райдыдта æмæ мах дæр рахæссæм нæ хæцæнгæрзтæ. Уыцы тыхст хъæртæ абон дæр мæ хъусты зæлынц. Æмæ сæм хæцæнгæрзтæ та цы уыд, æгæрыстæмæй, милицийы кусджытæн дæр уый размæ æруыгътой, цы æнæбары табелон хæцæнгæрзтæ сæм уыд, уыдоны.
6-æм январы уыцы æхстыты фæмард Цхинвалы мидхъуыддæгты хайады старшинæ Коцты Гриша, уый йæ риуæй бамбæрзта сывæллæтты. Дыккаг бон, 7-æм январы та фæмард Габойты Мурат, уый фæстæ – Бæгъиаты Станислав æмæ 8-æм январы та хъæбатырæй фæмард Тасойты Инал (Коммунист). Цыппары дæр сæ фæстаг фæндагыл фæндараст кодтой горæты цæрджытæ иууылдæр. Цхинвалы 5-æм астæуккаг скъолайы кæрты уыйбæрц адæм æрæмбырд æмæ сæ кæуынмæ къæдзæхтæ дæр рызтысты. Уым сын сарæзтой митинг æмæ сæ афтæмæй сæмбæлын кодтой сæ сыджыты хайыл. Уæдæй фæстæмæ гуырдзиаг лæгмарты къухæй цал ирон адæймаджы фæмард, уыдон номгай чи фæнымайдзæн.
Уæдæ кæд 1991 азы тугæйдзаг Цыппурсæй 32 азы рацыд, уæддæр хуссарирыстойнаг цæрджытæ макуы хъуамæ ферох кæной, уыцы бон – дæргъвæтин хæсты райдиан. Уымæн æмæ йæ ивгъуыд чи ферох кæны, уымæн йæ сомбон хорз никуы вæййы…
ДЖИОТЫ Екатеринæ
