12 декабрь – Уæрæсейы Федерацийы Конституцийы бон

Кæцыфæнды нырыккон паддзахады сæйраг закъон у йæ Конституци. Бæстæйы социалон-экономикон структурæты, æхсæнадон-политикон царды цы ивындзинæдтæ æрцæуы, уыдон æвдыст æрцæуынц конституцион закъондæттынады эволюцийы. Конституцийы рæзт у куыд æхсæнады, афтæ паддзахады размæцыды сæйраг этаптæ æвдисæг.

12 декабры Уæрæсейы Федерацийы æппæт адæмтæ банысан кодтой Уæрæсейы Федерацийы Конституцийы бон.

Уæрæсейы паддзахады историйы бирæ хæттыты фæлвæрдтой Конституцитæ райсын. Уæрæсейы министыртæ Голицын æмæ Панин дæр фæлвæрдтой Уæрæсейы империйы конституцион манархи бакæнын, фæлæ сын нæ бантыст. Император Александр I-ы дæр йæ паддзахдзинады райдиан фæндыд Конституци райсын, фæлæ цæмæдæр гæсгæ ныууагъта уыцы хъуыды.

Уæрæсейы фыццаг паддзахадон закъæттæ фыст æрцыдысты М. Сперанскийы къухдариуæгадæй 1832 азы. 1906 азы та мыхуыр æрцыд «Паддзахадон фæтк фæхуыздæр кæныны тыххæй» Николай II-ы Манифест, кæцы фактон æгъдауæй ссис Уæрæсейы фыццаг Конституци.

Советон дуджы Уæрæсе райста 4 конституцийы. Фыццаг Конституци райст æрцыд Октябры революцийы хæдфæстæ  1918 азы. Уыцы Конституци бындуриуæг кодта кусæг адæ-мы декларацийыл. Конституцимæ гæсгæ фидар æрцыд Пролетариаты диктатурæ, бæстæйæн хъуамæ хицауиуæгад кодтаиккой Советтæ, адæй-маг адæймаджы ма хъуамæ эксплуатаци кодтаид.

УСФСР-йы дыккаг Конституци райст æрцыд 1925 азы. Уыцы Конституци Уæрæсе райста, ногарæзт Советон Цæдисы скондмæ кæй ба-цыд æмæ Уæрæсейы закъондæттынад Цæдисон республикæйы закъондæттынадмæ раконд кæй æрцыд, уый фæстиуæгæн.

Æртыккаг Конституци та райстæуыд 1937 азы 21 январы, 1936 азы ССР Цæдисы конституци ивд кæй æрцыд, уый фæстиуæгæн. Ацы Конституцимæ гæсгæ Уæрæсейы Социалистон Федеративон Советон Республикæ ивд æрцыд Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæмæ, уыимæ иумæ ма ацы Конституцимæ гæсгæ æппæтиу-миаг æвзæрстытæ хъуамæ цыдаиккой сусæг хъæлæсæппæрстæй.

Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæйы цыппæрæм Конституци дæр райст æрцыд 1978 азы ССР Цæдисы 1977 азы Конституцийы фæстиуæгæн, цыран æвдыст хъуамæ æрцыдаид республикæйы «размæдзыд социализмы этапмæ бахызт».

Уæрæсейы Федерацийы 1993 азы 12 декабры Конституци та райст æрцыд, 1990-1991 азы Советон Цæдис кæй ныппырх æмæ республикæтæ иууылдæр, уыцы нымæцы Уæрæ-сейы Советон Федеративон Социалистон Республикæ дæр сæ паддзахаддзинады суверенитетты тыххæй декларацитæ кæй райстой, уый аххосагæй.

1990 азы 12 июны УСФСР-ы Адæмон депутатты съезд райста Деклараци Уæрæсейы Советон Федеративон Социалистон Республикæйы паддзахадон суверенитеты тыххæй. Уым фыццаг хатт æвæрд æрцыд хæслæвæрд ног Конституцийыл бакусыны тыххæй.

Ног Конституци ист æрцыд 1993 азы 12 декабры æппæтадæмон хъæлæсæппæрстæй. Ног Конституцийы фарс рахæцыдысты, хъæлæсæппæрсты хайад чи иста, уыдоны 58,43 проценты. Конституци йæ тыхы бацыд уыцы азы 25 декабры.

Уæрæсейы Федерацийы Конституци æцæгæлон нæу Хуссар Ирыстоны адæмæн дæр, уымæн æмæ Хуссар Ирыстоны цæрджыты фылдæр хаймæ ис уæрæсейаг æмбæстаг-дзинад. Уыимæ иумæ ма Хуссар Ирыстон 20 азы бæрц хæстон уавæрты куы уыд, Гуырдзыстоны фашизмы ныхмæ куы тох кодта, уæд Уæрæсейы Федерацийæ Хуссар Ирыстонмæ цыд финансон æххуыс, продукттæ, медикаменттæ æмæ æндæртæ. 2008 азы августы Уæрæсейы æххуысæй куынæг не ‘рцыдысты хуссайраг ирæттæ. Уыимæ иумæ ма Уæрæсейы Федерацийы æрдыгæй нымад æрцыд Хуссар Ирыстоны паддзахадон хæдбардзинад æмæ уæдæй фæстæмæ нæ республикæ æндидзы æфсымæрон Уæрæсейы Федерацийы æххуысæй.

Кæй зæгъын æй хъæуы, ууыл нæ фесты Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæ-сейы Федерацийы ахастытæ. Уæрæсейы Федераци æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны ‘хсæн къухтæ фыст æрцыд Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй бадзырдыл. Ацы Бадзырдыл сæ къухтæ æрфыстой Уæрæсейы Федерацийы Президент Владимир Путин æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Президент Тыбылты Леонид. Арæзт цæуынц æхсæнведомствойон сразыдзинæдтæ дæр, кæцыты фæстиуæгæн сæ мыздтæ фæфылдæр уыдзысты бюджетон организацитæн.

Абон кæд Уæрæсейы ныхмæ ист цæуынц алыгъуызон экономикон санкцитæ, кæд йæхæдæг æвзары зындзинæдтæ, уæддæр æххуыс кæны Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон сферæйы райрæзтæн. Уыимæ иумæ ма Уæрæсейы Федерацийы фæрцы хъахъхъæд цæуынц Хуссар Ирыстоны арæнтæ.

Осиаты И.